** Сярод табольскіх нявольнікаў апрача шляхты розных паветаў былі і шклоўскія дамініканцы. Частку палонных цар пераслаў адтуль у Волагду, дзе тыя сядзелі «ў цёмнай, цеснай турме, церпячы ўсемагчымыя пакуты», ад чаго шмат хто паміраў.
Куды толькі ні засылалі служыць палонную беларускую шляхту! Такія спісы меліся ці не ў кожным сібірскім астрозе - Енісейскім, Краснаярскім, Нарымскім, Якуцкім, Томскім, Ілімскім, Мангазейскім ды ў іншых гарадках. Сядзелі яны і па турмах. Пасля заканчэння вайны цемнікаўская мардва, трымала ў сябе ў дварах шмат «литовского полону белорусцов всяких чинов людей крещеных» ды вазіла іх з горада ў горад, прадавала і біла, на што звярталася ўвага ваяводы.
Што да простых людзей, пакінутых у Маскоўскай дзяржаве, дык ім і ўліку не вялося. «Литва», «поляки», «иноземцы» ці «паны», як там называлі беларусаў [51, с.72-73] (нават сялянаў!), мэтанакіравана пераводзіліся ў халопства. Імі перадусім засялялі малалюдныя раёны, апусцелыя за гады мору, асабліва Замаскоўскі край. Паводле прыкладных падлікаў, там былі паселены дзесяткі тысячаў паланянікаў. Мноства іх апынулася ў Яраслаўскім, Суздальскім, Уладзімірскім, Валагодскім, Кастрамскім, Вярэйскім - ва ўсіх 19 уездах замаскоўскай акругі. Жыхары Невеля і Полацка ў канцы 1670-х гг. знаходзіліся ў Ржэўскім уездзе, недалёка ад іх - беларусы з Аршаншчыны і Віцебшчыны. Магілеўскіх нявольнікаў выслалі ў Сібір, іншых пасялілі ў Лукаянаўскім уездзе на Волзе ды ў Мензелінскім. Толькі адзін баярын Барыс Марозаў вывез у свае вотчыны Маскоўскага ды Звенігародскага ўездаў не адну тысячу беларускіх сялянаў «с женами и с детми и с братья и со внучаты». У 29 ягоных вёсках было пасаджана на зямлю 1150 асобаў мужчынскага полу з Беларусі, не лічачы халопаў. Марозаў парабіў прыведзеных паланянікаў халопамі сваіх халопаў [41, с.185-186]. У такое падвойнае халопства беларусы трапілі таксама ў іншых баярскіх вотчынах.
Поўна было паспалітага беларускага люду і ў шматлікіх царскіх гарадах і манастырах - Ноўгарадзе, Вялікіх Луках, Тарапцы, Цверы, Усцюжне, Астрахані, але найперш у самой Маскве, дзе беларусы ў 1670-х гадах склалі больш за 10 адсоткаў усяго пасадскага насельніцтва. У паваеннае дзесяцігоддзе «паланянікі» складалі блізу 27 адсоткаў усіх халопаў у Водскай пяціне і 31 адсотак у Абанежскай. Толькі ў Мяшчанскай слабадзе сталіцы, адным з асяродкаў размяшчэння палонных, з 487 беларускіх сем'яў 86 паходзілі са Шклова, 72 - з Дуброўні, 35 - з Копысі, 21 - з Магілева, 19 - з Віцебска, 15 - з Полацка, 14 - з Амсціслава, 13 - з Барысава, па 11 - з Менска і Воршы, 8 - з Горак, 6 - з Талачына, па 4 - з Быхава і Слуцка ды па адной сям'і са шмат якіх іншых гарадоў [92, s.84]. Гэта былі ў асноўным высокакваліфікаваныя рамеснікі: кавалі, сярэбранікі, краўцы, скурнікі, ганчары, пекары, зброннікі, шабельнікі, бондары ды гандляры. «Холопы литовского полону» кіравалі пазней шматлікімі жалезаробчымі заводамі (каля Малога Яраслаўца, Серпухава і інш.).
Усіх выведзеных у палон ніхто ніколі не лічыў, як не падлічвалі і колькасць прададзеных на рынках. Каб неяк стрымаць буйны гандаль людзьмі, у траўні 1665 г. царскі ўрад забараніў прадаваць «литовския земли полоняников» мусульманам, кізільбашам, горскім чаркасам, але факты такога дзікунства былі вядомыя і ў пазнейшыя часы*.
* Парадаксальна: калі ў 1662 г., пад час абмену палоннымі, за акольнічага Шчарбатава ўпаўнаважаныя ад Вялікага Княства патрабавалі выкуп, маскоўскія паслы пратэставалі і ў лісце шклоўскаму каменданту цынічна апелявалі да хрысціянскае маралі: «Христианское ли то дело, чтоб христианину христианами как скотом торговать и прибыли по-бусурманску искать?»
Аднак у дакументах царскай канцылярыі за 1686 г. ізноў паведамлялася пра палонных, пакінутых у Маскоўскай дзяржаве на гады замірэння. Цяпер іх лёс вырашыўся канчаткова. «Многия сот тысячи» (нарэшце больш-менш дакладна сказана пра іх колькасць) захопленых яшчэ ў 1654-1667 гг. людзей «мужеска и женска полу, шляхты и мещан и пашенных крестьян» па ўмовах Вечнага міру назаўжды заставаліся на чужыне [20, с.508]. Выходзіць, нават шляхта да таго часу не магла вярнуцца на радзіму, а пасля - і пагатоў. Тое ж было запісана ў дамове і пра рэчавыя каштоўнасці, якія ў Андрусаве цар абяцаў вярнуць: «и костельные всякие утвари и украшения и колокола... и пушки и всякие воинские орудия» мусілі назаўсёды застацца ў Маскоўскай дзяржаве.
Так што далёка не ўсё, дэкляраванае ў Андрусаўскай дамове, маскоўскі ўрад збіраўся выконваць. Замірэнне не абяцала быць трывалым. Але павінна ж, была некалі скончыцца гэтая жудасная вайна...
Ужо 18 лютага 1667 г. Ян Казімір выдаў універсал, якім абвяшчаў па ўсёй краіне, што падпісана замірэнне з Масквой. Ён патрабаваў, каб па дарогах не чапалі царскіх ратнікаў, якія мусілі да 10 сакавіка здаць гарады і памежныя замкі ды вярнуцца на тэрыторыю сваёй дзяржавы [3, т.34, с.439-440]. А ў канцы таго ж года, пасля таго як цар абавязаўся выплаціць шляхце-выгнанцам 200 тысячаў рублёў, Ян Казімір ратыфікаваў дамову. Масква святкавала.