У Рэчы Паспалітай ставіліся да замірэння на прынятых умовах па-рознаму. Частка магнатаў і шляхты ўхваляла яго, іншая - наадварот. Групоўка сенатараў з Янам Сабескім на чале выступіла катэгарычна супраць Андрусава і заклікала працягваць вайну. Аднак гэта было ўтопіяй. Пры надзвычай складаным нутраным становішчы Рэчы Паспалітай умовы Андрусаўскага замірэння выглядалі зусім прымальнымі.
Войска Вялікага Княства Літоўскага ў сувязі са сканчэннем вайны было скарочана да 7238 чалавек [23, с.346]. Харугвы, якія засталіся, адышлі на поўдзень Беларусі сцерагчы краіну ад казакаў і магчымай турэцкай агрэсіі.
Трактат, падпісаны ў беларускай вёсцы Андрусаве, стаўся найважнейшай падзеяй гісторыі Цэнтральна-Усходняй Эўропы. Масква цалкам завалодала ініцыятывай дачыненняў з Рэччу Паспалітай - сваім былым галоўным ворагам.
Баланс сілаў у межах Усходняй Эўропы быў канчаткова парушаны на карысць Маскоўскай дзяржавы, якая па магутнасці выйшла, бадай, на першае месца. З гэтага часу пачыналася яе адкрытая экспансія на захад. А Рэч Паспалітая, наадварот, ужо ў Андрусаве падпісала сабе прысуд. «Вечны мір» у 1686 г. толькі фармальна замацуе яе бяссілле.
Праўдападобна, адразу па заканчэнні вайны былі зруйнаваны і два яшчэ ў 1634 г. насыпаныя пад Вязьмай капцы, што доўга пазначалі мяжу паміж Маскоўскай дзяржаван і Рэччу Паспалітай. Разам з імі ў нябыт сыходзіла цэлая гістарычная эпоха. Прыйшоў час хуткага заняпаду Рэчы Паспалітай, якая ўжо ніяк не магла вызваліцца з-пад ценю дзвюхгаловага арла.
«ЗАБВЕННУ И НЕПАМЯТНУ»?
І адзін і другі бок маюць у сэрцы затоеную памяць
пра нядаўнія войны ды ўзаемныя крыўды.
Катастрофа - інакш не назавеш стан, у які была ўвергнутая Беларусь трынаццацігадовай вайной. І самыя страшныя страты - гэта страты людзкія. У Беларусі ў межах прыкладна яе сучаснай тэрыторыі колькасць насельніцтва зменшылася больш чым напалову: калі перад вайной яно дасягала 2 мільёнаў 900 тысячаў чалавек, дык на 1667 г. засталося блізу 1 мільёна 350 тысячаў [48, с.99]. Гэта прыкладна 47 адсоткаў. Гарадскога жыхарства ацалела яшчэ менш: толькі 45 адсоткаў. Ці ведала хоць адна блізкая да Беларусі краіна такія страты, ці губляў хоць адзін эўрапейскі народ 53 адсоткі сваіх жыхароў? Страты ўсяго Вялікага Княства Літоўскага за тую вайну склалі 46, а Жамойці і астатняй часткі сучаснай Летувы адпаведна 31 і 37 адсоткаў [94, s.157]. На тэрыторыі Польшчы таксама менш: у Вялікапольшчы - да 42, а ў Малапольшчы - каля 27 адсоткаў; хіба што ў Мазовіі - каля паловы [99, s.428]. Нават у Нямеччыне самая знішчальная Трыццацігадовая вайна не прывяла да такой дэмаграфічнай трагедыі. Там толькі ў некаторых зонах, якія не складалі і чвэрці ахопленай ваеннымі дзеяннямі 1618-1648 гг. тэрыторыі, людскія страты пераўзышлі 66 адсоткаў [84, мапа]. Але ж у Беларусі ў шэрагу паветаў, асабліва на ўсходзе і поўначы краіны, гэтыя лічбы яшчэ большыя: так, у Полацкім - амаль 75, Амсціслаўскім - 71,4, Варшанскім - 69,3 адсоткаў (гл. табліцу). Полацкае, Віцебскае ды Амсціслаўскае ваяводствы былі наагул самыя пацярпелыя: тут засталася менш чым траціна ад колькасці даваеннага насельніцтва.
Некаторыя гарады, здавалася, абязлюдзелі назаўжды, бо хіба можна ажыць, калі страты жыхароў, мяркуючы па знішчэннях забудовы, перавысілі, напрыклад, 93 адсоткі ў Полацку, 94 - у Віцебску, 92 - у Ляхавічах, 98 - у Вяжышчах або склалі больш як дзве траціны, як у Пінску, Тураве, Магілеве, Чашніках? Асабліва калі ўлічыць, што на іх аднаўленне не было адкуль узяць ні сілаў, ні сродкаў, бо цэлы край стаў адным суцэльным папялішчам.
Яшчэ ў 1661 г., калі асноўную частку Беларусі ўжо вызвалілі і варшаўскі сойм, разглядаючы стан гаспадаркі ўсіх паветаў і ваяводстваў, вызначаў падаткі, прынятыя дакументы лаканічна сведчылі: Ашмянскі павет - «цалкам знішчаны непрыяцелем», Браслаўскі - «дашчэнту зруйнаваны варожым войскам, дзеля чаго аніякіх падаткаў Рэчы Паспалітай сплочваць не можа», Гарадзенскі - «непрыяцелем у нішто ператвораны і ў большай частцы спалены», Ваўкавыскі - «непрыяцелем столькі разоў руйнаваны і ў шматлікіх месцах выпалены», а ў дадатак пацярпеў і ад бясконцых пераходаў свайго войска, Слонімскі - «непрыяцелем амаль дашчэнту спалены і зрабаваны», а таксама цярпеў ад харугваў Рэчы Паспалітай [30, s.386-388]. Берасцейскае ваяводства было «варожай рукой на большай частцы ў попел ператворана і ўсё зруйнавана», Менскае - таксама «ўсё вынішчана». Што было казаць пра Ўсходнюю Беларусь ці Полаччыну, якія зведалі вайну першымі і найдаўжэй знаходзіліся пад акупацыяй. Прыкладам, Варшаншчына ўжо ў 1655 г. была «непрыяцелем праз меч і агонь цалкам зруйнавана» [30, s.237]. Піншчына, як сведчаць тыя ж соймавыя дакументы, таксама на пачатку вайны была «моравым паветрам, агнём і бясконцым гарцаваннем бандытаў (казакаў. - Г.С.) моцна вынішчана». А паўднёва-ўсходняя Беларусь пацярпела, відаць, яшчэ больш, бо тут жа з віны казакаў і царскіх ратнікаў вайна не перапынялася нават на часы замірэння. У дэкларацыі сойма 1659 г. пра Мазырскі павет было запісана, што ён «знесены цалкам, ані падаткаў даваць, ані паспалітым рушаннем служыць не можа...» [30, s.322].