Даследуючы беларускую мінуўшчыну, беларускую культуру, трэба абавязкова ўлічваць, што на гэтай зямлі цэлае стагоддзе ніяк не магло аднавіцца насельніцтва. Да 1700 г., калі Беларусь стала новым пабаявішчам, колькасць яго дасягнула 2 мільёнаў 247 тысячаў, аднак вайна зноў зменшыла яго ледзь не да лічбы 1667 г. - 1 мільёна 457 тысячаў [48, с.99]. Загінуў амаль кожны трэці... Нават праз два вякі дэмаграфічны патэнцыял Беларусі мала адрозніваўся ад таго, які яна мела ў сярэдзіне ХVІІ ст.: у 1835 г. колькасць яе жыхароў ледзь-ледзь перавысіла 3 мільёны, у 1858 г. у Беларусі жыло толькі 3 мільёны 300 тысячаў чалавек...
Чым абярнулася гэтая бяда для гістарычнага лёсу беларусаў? Татальная дэструкцыя змяніла ўсё - ад матэрыяльных умоваў жыцця да сацыяльнай структуры насельніцтва, ад моўна-культурнай і канфесійнай сітуацыі да этнапсіхікі і нацыянальнага генафонду наагул. На жаль, гэта яшчэ ніколі не было прадметам спецыяльнага даследавання айчыннай навукі. Хоць зразумела, што без уліку наступстваў той ваеннай катастрофы шмат якія з'явы нашай гісторыі проста нельга растлумачыць. Прыкладам, не выклікае сумневу тое, што пазбаўленыя сваёй эліты, вышэйшага стану, мяшчанства (а менавіта гэты пласт пацярпеў найбольш), беларусы сталі народам з непаўнавартай, няпоўнай сацыяльнай структурай грамадства. Мы ўжо тады былі ператвораны ў народ сялянскі. А разбурэнне натуральнага механізму перадачы інфармацыі наступным пакаленням азначала падрыў асновы нацыянальнай кансалідацыі беларусаў...
Вайна канчаткова і незваротна адкінула ў мінулае часы былой рэлігійнай талерантнасці, спрычыніўшыся да з'яўлення прынцыпова іншых умоваў існавання праваслаўнай царквы на абшарах Рэчы Паспалітай. Калі раней, пры першых Вазах, становішча праваслаўных у Вялікім Княстве Літоўскім было адносна нармальным і нават пры Яну Казіміру яны мелі хоць нейкія гарантыі свабодаў, дык пасля вайны стаўленне ўладаў да іх пачало крута мяняцца. І не дзіўна. За гады акупацыі бальшыня насельніцтва Беларусі была пераведзена з вуніяцтва і каталіцтва ў праваслаўе - адзінае веравызнанне, якое прызнавалася царскай уладай. Святары ж дыскрэдытавалі гэтую царкву калабарацыянізмам*. Таму ўрад Рэчы Паспалітай па вайне, пільнуючыся сваіх інтарэсаў, праводзіў палітыку, скіраваную на абмежаванне і нейтралізацыю праваслаўя ў краіне. Ці магло быць інакш, калі гэтая вера ўсё больш атаясамлялася з «маскоўскімі думкамі»? Масква настойліва дамагалася таго, чаго не здолела зрабіць за гады вайны, - падпарадкавання свайму патрыярхату праваслаўнай царквы Рэчы Паспалітай. У 1685-1686 гг. гэты план урэшце быў ажыццёўлены. Дзевяты артыкул «Вечнага міру», якім Масква брала пад сваю апеку праваслаўных жыхароў Вялікага Княства і Кароны, фактычна падрываў суверэнітэт Рэчы Паспалітай. Так, канфесійная палітыка Маскоўскай дзяржавы абумовіла прынцыпова іншае стаўленне да праваслаўя ў Беларусі: дайшло да адкрытага пераследу.
* Трэба адзначыць, што не ўсё праваслаўнае духавенства стала на бок акупантаў. Прыкладам, слуцкі архімандрыт Феадосі Васілевіч і ў 1655 г. не пакідаў Януша Радзівіла. Сам мітрапаліт Сільвестар Косаў да смерці (1657 г.) упарта не жадаў пераходзіць пад маскоўскую юрысдыкцыю. Гэтакую паставу да Масквы мела і нямала іншых уладыкаў.
З'явіліся пастановы, якія абмяжоўвалі правы «дэзунітаў»: у 1673 г. - пазбаўленне права ўваходзіць у шляхецкі стан, у 1676 г. - пазбаўленне прывілеяў праваслаўных брацтваў і забарона жыхарам праваслаўнага веравызнання выязджаць за мяжу, у 1699 г. праваслаўныя страцілі права займаць выбарныя магістрацкія пасады. Мясцовыя ўлады ставіліся да праваслаўных часам з адкрытай варожасцю, шмат дзе сілай адбіралі ў іх храмы, праваслаўных святароў пазбаўлялі парафіяў, а вернікаў гвалтам перахрышчвалі. Поруч з каталіцтвам шпарка крочыла паланізацыя, поспехі якой заканадаўча замацавала пастанова сойма 1697 г., якая надала польскай мове статус дзяржаўнай у Вялікім Княстве Літоўскім.
Вайна быццам перайначыла ўсю Беларусь. Край добра развітай гаспадаркі, рамеснай вытворчасці, далёка вядомы вырабамі сваіх майстроў, зусім запусцеў і стаў непрыкметнай ускраінай. Сотні кавалёў, кафляроў, разбяроў, тысячы іншых рамеснікаў, гвалтам адарваных ад сваей зямлі, працавалі цяпер у Маскоўшчыне. У адной толькі Збройнай палаце Крамля ў 1660 г. было 68 высокакваліфікаваных майстроў «сярэбранага і броннага і ствольнага і замочнага вінтавальных пішчаляў... і замочнай справы да святліцаў» з Полацка і Віцебска. Затое ў самім Віцебску пад канец вайны заставалася не больш за 70 усіх рамеснікаў. Наагул, развіццё рамеснай вытворчасці, яе маштабы ў спустошанай Беларусі і за стагоддзе не дасягнулі даваеннага ўзроўню. Шэраг беларускіх гарадоў у агульна-эканамічным развіцці і пры канцы ХVІІІ ст. не дасягнуў таго ўзроўню, які меў да маскоўскага нашэсця. Прыкладам, калі на пачатку ХVІІ ст. у Магілеве было за 2 тысячы рамеснікаў, дык у 1745 г. - толькі 95 [44, с.13].