●
– Князь заклаў першы на Літве рэфармацыйны храм. Абраў для гэтага кавалак зямлі на замку Берасця. Шчыруе ў галоўнай пратэстанцкай грамадзе ў Вільні. Заклаў рэфарматарскі храм у сталіцы – у сваім палацы на Лукішках. Вельмі смелы чалавек. І пра Бога дбае, і пра душу, і пра дзяржаву.
– Болей за тое, ён прапануе стварыць Народны сабор усіх хрысціянаў Вялікага Княства і Кароны і зрабіць яго незалежным ад Ватыкану. Кажуць, набажэнствы ў ягоных цэрквах незвычайныя – там прыбралі ўсе перашкоды паміж душой і Богам. Ці чулі што пра гэта?
– Так, яны спрасцілі набажэнства, адмовіліся ад аздобаў, багатага адзення, а яшчэ ад званоў, свечак, абразоў, і нават ад мошчаў святых. З усіх малітваў пакінулі толькі “Ойча наш”. Святароў замянілі настаўнікамі. Самі тлумачаць і чытаюць Пісанне. Прапагандуюць справядлівасць, свабоду слова і духоўнае разняволенне. Зразумела, што людзі пацягнуліся да іх, прычым самага рознага стану – ад рыцэрства да месцічаў.
– Да гэтага рэфармавання далучыліся ўжо ўсе магнацкія і княскія роды, а таксама многія шляхецкія. Кажуць да іх пайшлі і паньствовыя дзеячы, і цэхавы люд, і купцы, і царкоўнікі, і філосафы... У Рэфармацыі можна праявіць адначасова і духоўнае сталенне, і клопат пра Айчыну. Вось такое спалучэнне!
●
У канцлера балела галава. Усё навокал было супраць ягоных ідэяў. Жудасная вайна на ўсходзе, хцівыя суседзі на захадзе, вандроўныя рабаўнікі на поўдні, страта саюзнікаў на поўначы. Унутраныя сваркі і нават войны вернікаў. І пазбегнуць невыгоднага саюзу з захадам ужо немагчыма. Але як захаваць краіну? Толькі авантура, юрыдычная авантура! Толькі прыхаваны разважлівы падман выратуе яе. Новае заснаванне, новы падмурак, новы Статут! Толькі трывалыя нормы права захаваюць Княства ад поўнага паглынання новай федэрацыяй.
Як жа мала засталося рашучых і дзейсных паплечнікаў, збеглі, прадаліся. Які сэнс так апантана дбаць пра тое, што многім абыякава? Такая шалёная прыязнасць да таго, што для многіх толькі крок да багацця!
Канцлер абапёрся на стол. Упартасць сілкавалася ад невядомае моцы...
●
Кашталяны Лоску адмоўна пахісталі бародамі. Езуіты абурана зашапталіся, інквізітар зрабіў крок наперад:
– Пане Юры і пане Сямён, мы маем вельмі настойлівы загад арыштаваць нахабнага эретыка і даставіць яго ў Кракаў.
– Мы не аддадзім пана Сымона, нягледзячы на вашыя дакументы і на рашэнне вашага суда. Ён годны сын свайго места, варты пашаны месціч і адукаваны муж. І для нас не мае вагі, што ягоная творчасць не адпавядае нечым уяўленням пра веру і Пана Бога. Тут вольны горад з самакіраваннем па ўзоры Майборскага права, і па нашых традыцыях чалавек вольны выказваць свае думкі без перашкоды, нават калі яны і супярэчаць думцы бальшыні. Да таго ж, пан Сымон пераклаў Евангелле на зразумелую нам мову і зараз Слова Божае і апісанне жыцця Збавіцеля даступна нашым дзеткам – яны самастойна могуць пра гэта чытаць. Хай сабе ён і дапусціў вольнасці ў перакладзе, для нас ён выхавальнік, а не ерэтык. Кіруйце дадому, панове, не знойдзеце тут сабе чарговае ахвяры.
●
“Найкаханейшая жонка мая, ясная пані Сафія. Пішу з нагоды найвялікшай маёй зсумаванасці па цеплыні і пяшчоце Вашай, па доме і па нашых дзетках, Боскай ласкай падораных. Маю цудоўную навіну для вас, мае родныя, і для Айчыны нашае дарагое. Праз спрыянне Пана Бога, дзякуючы моцы зброі літоўскай, мужнасці ваяроў, ратнага шацунку ораз непрыяцельскай глупай і нахабнай упартасці, а таксама сціплай думцы маёй гетманскай атрымалі мы непараўнальную перамогу над уварванцамі шведскімі, якія, маючы трохкротную перавагу, былі ўшчэнт пабітыя і адкінутыя ад ваколіцаў места Рыгі.
Тую перамогу войска літоўскае будзе святкаваць у ганаровых формах пасля вартага ўладкавання жалобных цырымоній па загінулых братах нашых.
Вы, мая годная пані Сафія, у ліставанні заўсёды пытаецеся аб стане майго здароўя ў батальных выправах, на конт чаго паведамляю, што трымаю цудоўную форму і бадзёры дух. Маю рэгулярную ежу, ля гарматаў пад час залпаў доўга не цікую, цэлымі днямі на кані не гойсаю. А каб не выклікаць у Вашай абажанай мною галоўцы падазрэнні ў прыхаванасці сапраўдных акалічнасцяў, сведчу, што прыдбаў дробныя хворыя адчуванні ў патыліцы, прычыны чаго адношу да нервовых станаў у справах палітычных. Сувязь названых непрыемнасцяў і клопатаў дзяржаўных пацвярджаецца іх літаральным часавым супадзеннем.
Спадзяюся на Вашыя лісты, якія ў варунках паязных вельмі вайскоўцу ў побыце спрыяюць. Прашу ў ліставанні надаваць вычарпальную ўвагу дзеткам нашым. Як справы Гераніка ў навуках, фехтаванні шабляй і сталенні цялесным? Якое нашая кветачка Ганначка мае здароўе, імпэт да весялосці, поспех у мовах іншаземных і практыках музычных? Ці адпусціла хвароба маці Вашую? Ці дае рады пан Ян з эканоміяй і маёнкамі?