Паіміж небам і зямлёй

Гэта — з Купалавай думаю пра наша, сучаснае, поле, нашу апору і надзею...

А зірнеш на неба — і зноў загамоніць з табою Купала: «Лёг на небе шлях млечны, шлях злепленых зорак...» — незабыўнае са школьнай чытанкі — і ўскалыхваецца тваё, уласнае:

Калі Усявышнім ценем
Схіляюцца зоры на плечы мне,
Калі перапёлак вячэрніх
Успыхвае поле свечкамі, —
Хто ў свеце такі дасведчаны,
Які мне адкажа геній:
Колькі хвілін у вечнасці
І колькі ў мяне імгненняў?..

А чалавек: араты, сейбіт, касец... — душа ягоная, то пяшчотная, то бунтарная... Купала адкрыў гэты свет беларуса, каб паказаць яго ўсяму людскому свету.

І не толькі ў ружовых фарбах бачыцца паэту натура чалавечая. З бязлітаснай горыччу ён гаворыць праўду ў вочы, што адгукаецца і сёння, праз стагоддзе, — азірніцеся: «Куды ні глянеш — людзі, людзі, куды ні глянеш — шэльмы, шэльмы, куды ні глянеш — б'юцца ў грудзі, што значыць: правільныя вельмі...»

Калі пачую, як хаўрусам
З далярам спараны выжляк
Вучыць пражэцца беларуса,
Да хрыпу тужачы гарляк;

Калі аздоблена штукуюць
Свае духоўныя дары,
Што тут жа самі і смакуюць —
Крутых тамоў гаспадары;

Калі эротыкі і сексу
Паток за песню выдаюць,
Без кантрыбуцый і анексій
Спакусна слова прадаюць

І ўсё святое адмятаюць,
Што сказана да іх было,
Старонкі грэбліва гартаюць,
Дзе рэха дзён не адгуло;

Калі, прыцэньваюцца вечнасць,
Шалёна звонячы ў тазы,
З літаратурнага падпечча
На покуць цягнуць «абразы»... —

Я цень Купалаўскі не ў стане
Паклікаць... — але ж ёсць урок!..
Калі ж паўстане ў гэткім стане
«З народа нашага Прарок»?..

Заманна «таньчыць» на магілах —
Ды ўсё вяртаецца ў свой час,
І скокі праўнукаў бяскрылых
Над вамі ўчыняцца — для вас...

Беларусь і Купала — гэта еднасць, асвечаная эпохамі. Беларусь чакала яго — і ён прыйшоў. Яны дадзеныя адно аднаму Богам. Як без Купалы не было б Беларусі, прынамсі той, якую мы ведаем, якою жывём, якую носім у сэрцы, так і Купалы не было б без Беларусі...

І таму да кожнага, хто нарадзіўся, прыйшоў у гэты свет беларусам, прыходзіць адразу ж і Янка Купала — як гэтая зямля, як неба над ёю. Прыходзіць матчыным словам — праз калыханку, праз пацешку-забаўлянку... А потым — са школьнага падручніка — пачынае прамаўляць і сам Купала. Але ты ўжо яго ведаеш — ты ўжо чуў тое слова...

Са мною Купала загаварыў «Хлопчыкам і лётчыкам». «Вазьмі ж мяне, лётчык, хачу я пабыць у людзях, паглядзець, як месяц на небе начуе, як блукае ў лесе мядзведзь...» — помніцца, чыталі старэйшыя сёстры Зіна і Каця, а я слухаў і ніяк не мог пагадзіцца: гэта ж яны, дзяўчаты, за сваё выдаюць, прысвойваюць маё, хлапечае, — гэта ж пра мяне гаворка: хлопчык жа!..

Потым кніжка з Купалавым словам хадзіла са мною Узнацкім шляхам, у палатнянай торбачцы: чатыры кіламетры да школы-сямігодкі, чатыры — адтуль, дадому... штодня...

Тут ужо быў «Курган»: «Паміж пустак, балот беларускай зямлі...» — праз такое якраз балота — грэбляю — ляжаў наш Узнацкі шлях да школы; «...на ўзбярэжжы ракі шумнацечнай...» — была і яна, ціхая ў зімовым падлёдным сне, але і шумнацечная ў веснавую паводку: сама разлівалася ды і ўсяму балоту з балацявінамі спрыяла ў мора ператварыцца... Тады і да школы дабрацца нельга было — канікулы вясновыя аб'яўляліся...

Не ўзвышаўся, праўда, тут, побліз, курган, але затое ляжаў ля дарогі Вялікі Камень, у якім таксама драмала не адна «памятка дзён, што ў нябыт уцяклі...» — мясцовыя легенды і вясёлыя показкі...

Не было тады і яшчэ аднаго — у мяне нават і здагадкі, — што між «памятак дзён» хаваецца ад нас, вясковых шкаляроў, можа, самае галоўнае з Купалавай Кнігі: яго змагарная — за Беларусь, за беларушчыну, за нацыянальную годнасць беларуса — паэзія і геніяльная п'еса «Тутэйшыя»...

З томікам Янкі Купалы быў у добрым сяброўстве і мой фанерна-дашчаны студэнцкі чамадан (пра што заўважана і ў адным з вершаў тае пары). Але да томіка таго далучаліся цяпер і згаданыя — са спецсховішчаў — творы: і вершы, і забароненыя «Тутэйшыя»... Купала паўставаў у новай велічы... Болем і заклікам ускалыхвалі сэрца ягоныя радкі:

Сярод раз'юшаных сатрапаў,
Паганы зладзіўшы хаўрус.
Свае таргуюць і чужыя
Табой, няшчасны беларус...