І дарога тая, твая дарога, — не толькі шлях у прасторы, гэта і шлях у часе. «Калышыце, люляйце свой напеў векавы...» А «напеў векавы» — гэта і «Ой бярозы ды сосны, партызанскія сёстры...» (Адам Русак); і «А што як зямлю нашу выпусцяць з рук сасна і бяроза?..» (Аркадзь Куляшоў)... І выяўляецца, што калыханка гэтая — хутчэй не дзеля сну, а дзеля абуджэння. І не проста стаміўся чалавек, а здарожыўся, — значыць, быў у нялёгкай дарозе («А хто там ідзе?..» — Янка Купала; «Вы за кім у пагоню спяшыце? Дзе шляхі вашы йдуць і куды?.. — Максім Багдановіч) i прыпаў да роднай зямлі, каб (успомнім Антэя!) набрацца моцы, абнавіць сілы. І таму гэты — як і ў эпасе старажытнай Грэцыі, як і ў волатаўскіх славянскіх былінах, — неўтаймоўны размах: ад высокага кургана ва ўзгалоўі да шырокай даліны ў нагах... Угрунтаванасць паэтычнага малюнка карэнішча ў вобразах народных легенд і паданняў, у свеце якіх Ніл Гілевіч — чалавек свой і глыбока дасведчаны... (Зважаючы на гэта, не стаў бы дакучаць маім стыхійна-дзіцячым «маўленнем»: «Калыхайце, люляйце» замест «калышыце, люляйце...», але ж... так адольвае гэтае гайданне з «Й»... Можа, мне здаецца: яно прысутнічае ў песенным выкананні?.. А зрэшты, твор, што набліжаецца да фальклорнага альбо наогул мае тэндэнцыю калі-небудзь зрабіцца ім, надзелены і яшчэ адной адзнакай: непазбежнасцю ўздзеяння асяродку, у якім ён прыняты як свой...)
Бачым цяпер: стаўленне, а дакладней пачуццё да бяроз у паэта не адно толькі сімвалічнае, але і прасвечана, сагрэта адчуваннем сардэчнай сыноўняй далучанасці. Па духоўнасці сваёй - гэта зямное рэха нашай зорнай беларускай душы, нашай беларускай песні, адзін з узораў якой, прыгадаем для прыкладу, пададзены ў томе «Песні народных свят і абрадаў», укладзены і адрэдагаваны Нілам Гілевічам:
Гэтак і песеннасць верша Ніла Гілевіча — у яго арганічнай народнасці, дзе слова і музыка існуюць у адзінстве сваім генетычна. Перамычныя моманты тэзіса-крэда паэта прайсці «эстэтычную і этычную школу вуснапаэтычнай творчасці» яскрава гучаць і праяўляюцца ў вершы «Вы шуміце, бярозы...»
Дык пра што ж мне шэпчуць яны, бярозы Ніла Гілевіча, пра што кажуць у думную хвіліну?
А пра тое, што:
— без радзімы паэт — бяскрылы;
— без народа паэт — безгалосы;
— без часу паэт — пустацветны.
Ніл Гілевіч не абдзелены: ён мае радзіму, жыве са сваім народам — у часе, наканаваным гісторыяй.
Душа паэта ведае, да якіх крыніц прыпасці, каб прычасціцца, да якіх бяроз прыхінуцца і прыгарнуцца...
Мудра кажуць: каб пазнаць паэта, трэба пабываць на яго радзіме. Думка бясспрэчная, усёабдымная. І ці не з гэтай прычыны (а зусім не ад легкадумнага свавольства) карціць дапоўніць яе: заўсёды ж ёсць побач з бальшаком, з магістраллю маляўнічая сцяжынка, — мабыць, толькі мая, толькі для мяне...
Дык вось:
...пабываць на радзіме паэта — і пажыць з ім у адным інтэрнаце...
...пабываць на радзіме паэта — і разам з ім далёка ад яе...
...бываць на радзіме паэта — і перачытваць яго кнігі...
Што датычыць першай, галоўнай, умовы, то можна з пэўнасцю сказаць: радзіму Ніла Гілевіча, Лагойшчыну, ведаю някепска — і паездзіў, і пахадзіў пешкі.
Ды і хто не знае гэты дзіўны край — лясны, пагоркавы, прагорклы блакадным дымам, край мужных і працавітых людзей. Тут сонечнае дыханне надгайнаўскіх ніў і крамяны водар грыбных нерушаў...
Тут вытокі песні паэта. А прыйшла яна, пагрукалася ў сэрца вясковага хлапчука вельмі рана. У пятнаццаць год Ніл Гілевіч надрукаваў свой верш, а ў шаснаццаць стаў удзельнікам Першай рэспубліканскай нарады маладых пісьменнікаў. Імклівы дэбют: юнак — побач з нядаўнімі франтавікамі Іванам Шамякіным, Аляксеем Русецкім, Міколам Аўрамчыкам, Андрэем Макаёнкам... Выпадковасць? Ці нечаканы шанец? Не! Лёс. Лёс хлапчука, які ў дзесяць год становіцца дарослым. Лёс, выпакутаваны ў агні пажарышчаў, загартаваны на сцежках партызанскай Лагойшчыны...