Паўтару: апавяданні ягоныя мяне ўражвалі. Не ўсё я тады, зацыклены і зацыкляваны «гераічнай» прозай майго юнацкага чытання, мог патлумачыць нават сам сабе, але: найлепшыя старонкі лупсякоўскіх, не надта аб'ёмістых, кніжак, што называецца, бралі за жывое...
Гэта ўжо з часам прыходзіла разуменне: на літаратурным палетку Лугісякова прабіваліся парасткі той самай «акопнай праўды», якая неўзабаве мелася вывесці ў авангард «ваеннай» літаратуры Васіля Быкава. Ад рапартаваў апісальніцтва Мікола Лупсякоў прабіраўся да таямнічых глыбіняў чалавечай сутнасці, зазіраў у душу «акопнага» чалавека, а па вялікім рахунку — чалавека жывога, а не надуманай белетрызаванай схемы...
Вось гэтае «прадчуванне» быкаўскай прозы — у псіхалагічным малюнку, што сапраўды па-майстэрску выкананы Лупсяковым: «Калі налёт скончыўся, Плешчавеня (галоўны герой апавядання «Пераправа». — В. З.) азірнуўся і застыў у здзіўленні. Сонца, якое к таму часу ўзнялося над зямлёю, здалося яму пасля пылу і дыму цёмным...
...Ворагі падыходзілі ўсё бліжэй і бліжэй. Паўзлі групамі і па адным. Паблісквалі каскі, палохалі нажы на вінтоўках. А ён сядзеў, сабраўшы ўсю сваю волю, і толькі скулы хадзілі па бледных шчоках. Трохі як бы алавяныя вочы часам пачыналі ўзбліскваць жыццём. Над траншэямі ўвесь час пасвіствалі кулі. Пра сябе ён даўно не думаў. Ён нават не існаваў як бы. Але ў гэтым як бы неіснаванні хавалася праўда бясконцасці свету і жыцця, якую ён яшчэ няясна, але пачынаў адчуваць...»
Гэта — перад смерцю... Так бывае: яшчэ ўсведамленне не ўключылася, а вечнасць шэпча свой тастамент...
І якое эканомнае, і якое насычанае пісьмо... І якое дакладнае ў сваёй праўдзівасці — перад подыхам смяротнага наканавання...
І як тут не прыгадаць Льва Мікалаевіча Талстога і князя Балконскага з яго адчуваннямі-думкамі, цяжка параненага, пад халоднымі зорамі раўнадушна-чужога неба...
Той раз на маім стале ляжаў новы рукапіс Міколы Лупсякова — пакамечаныя, зашмальцаваныя на перагібах аркушы. Але гэта быў сапраўдны рукапіс — не з машынкі, а з-пад рукі: запоўнены няроўнымі радкамі, хімічным алоўкам, на шэрым фоне іншы раз праступалі фіялетавыя словы ці асобныя літары, відаць, Мікола Радзівонавіч у творчым імпэце, каб грунтоўней зафіксаваць адчутае, падсліньваў алоўкавы стрыжань... А можа і кроплі дажджу падалі на паперу ці раса абсыпалася...
Апавяданне было, як гэта па-ш калярску класіфікуецца, навукова-фантастычнае, з нейкай дагістарычнай эпохі (гераіня, помніцца, мела кароценькае імя — Ія, а можа, нават і проста І), але ўсё ў ім дыхала беларускім лесам, сенажаццю. Хутчэй і пісалася яно дзесьці пад стогам сена, бо паміж папяровых лісткоў нечакана трапілася і Люцінка падсохлай дзяцеліны...
З гэтага і ўспыхнула тое сарамяжлівае, нібы выбачэнне, прызнанне-«пахвальба» пра знойдзенае на лугах-санцадолах параўнанне: матылькі — лятаючыя кветкі...
Ціхая ўсмешка радасці... Яна засвяцілася зноў перада мною, калі праз трыццаць год я вычытаў у «Жэньшэні» Міхаіла Прышвіна: «летели бабочки, похожие на летающие цветы...»
А пасля яшчэ ў дадатак — але ўжо з пэўным засмучэннем: колькі ж іх, папярэднікаў? — бунінскае (куды ранейшая, чым у Прышвіна, па часе напісання): «Два желтых мотылька, как два лепестка розы...» Хоць да «засмучэння» далучалася і «кампенсацыя»: усё ж у Лупсякова быў наш, беларускі матылёк (ды і ў Буніна ж во «мотылёк», а не «бабочка»), і наўрад ці «заляцеў» ён да Міколы Радзівонавіча з вычытанага: не «кніжны», па тым часе, быў чалавек...
А матылькі ўсё выпырхвалі і выпырхвалі (бо цяпер ужо «трапілі» пад маю «чытацкую» ўвагу)...
Гэта — Ахматава... Разгорнуты паэтычны вобраз...
У Інакенцій Аманскага — як і належыць яму, паэту антычных узораў, — усё з простай класічнай дакладнасцю: «...маки... как алых бабочек развернутые крылья...»
Пасля ў Канстанціна Паўстаўкага: «Лепестки маков летели по ветру легкими стаями, как мотыльки...» — тыя ж «маки», што і ў Анненскага, толькі ўбачаныя праз паўстагоддзя...
Яшчэ адна кветка — у Кнута Гамсуна (раман «Пан»): «...мотыльки... Иные похожи на летающие фиалки...»
Рускі паэт XIX ст. Апалон Майкаў «прывёў» — у перакладзе — матылькоў з крымскага санета Адама Міцкевіча «Алушта днём»: «Рой пестрых бабочек — цветов летучих рой...»
А вось XX стагоддзе паклікала ўжо Іллю Ся льежскага да ўскладнення вобраза сустрэчным пераносам «характарыстык»: «Бабочки пахнут, цветы летают...» (верш «Первый поцелуй»). Ды тут ужо і пабачыць, і сказаць інакш не выпадае: першы пацалунак! — свет зыначыўся, паўстаў у новых фарбах!..