Гэты перагук пачуўся і ў застольнай малітве Джэфа (тут ужо быў крыху іншы, чым у Дзіка, рытуал: прамаўляў гаспадар — пастаянна, а ўсе, хто быў за сталом, трымаліся — кругам — за рукі). Да мяне даляцелі словы «Лондан», «Мінск». «Што за малітва?» — здзівіўся я. «То я прасіў бога паслаць мір і шчасце нашай Джуліі (дачка Сказаны і Джэфа была тым часам у Лондане на стажыроўцы па філалогіі) і вашым родным у Мінску...»
Так працавала мірная сямейная дыпламатыя — непрыкмета, але дабіраючыся да самых глыбінь душы — і ў шчырых размовах, і ў малітве.
Давялося мне наведаць і касцёл — па-англійску «чэрч». Гэым словам абазначаюцца самыя розныя культавыя ўстановы: хай сабе царква, сінагога, мячэць ці той жа самы касцёл — усё адно: «чэрч».
Дык вось заўважыў я, што сям'я Кэмпбелаў у нейкай збянтэанасці. «Што здарылася?» — пытаюся. «Ды нічога асаблівага, — адказваюць, — заўтра нядзеля, мы абавязкова едзем у касцёл...» — «Ага, — здагадваюся, — не ведаюць, губляюцца, дзе і як мяне на гэты час «прыладзіць».
Перамовы скончыліся тым, што назаўтра я сядзеў побач з Дзікам (не так, як звычайна, ззаду, а на пярэднім сядзенні: у касцёл жа едзем, на службу, — мужчыны — першыя). «В белом венчике из роз впереди Исус Христос», — па-блазенску круціліся на маім языку блокаўскія радкі.
У касцельным вестыбюлі (інакш не назавеш) купкамі стаялі людзі, пілі каву, жартавалі, абменьваліся навінамі, весела, ажыўлена віталіся з тымі, хто толькі што ўваходзіў. Падышоў і да нас з прывітаннем чалавек, невысокі, але па-спартыўнаму моцны і падцягнуты, у белай кашулі, спытаўся, як звычайна, пра настрой, пра здароўе (тут ужо я ўключыў у дзеянне ўсе свае англамоўныя рэсурсы і збольшага разумеў гаворку, а найперш, пабачыўшы пад каўнерыкам, дзе звычайна бывае гальштук-матылёк, своеасаблівую палоску, здагадаўся, што справу маем з кімсьці са святароў). Дзік пазнаёміў нас: гэта быў пастар Эвенсан.
У той жа апратцы, толькі паверх была яшчэ накідка-распашонка, перахопленая поясам, — белая з зялёнаю прошвай — выйшаў ён і да кафедры. Нічога лішняга не было і ў афармленні касцёла: сцены адштукаваны дрэвам — шалёўкай, за кафедраю — на сцяне — драўляны крыж, на самой кафедры — дзве гронкі вінаграду і каласы збожжа, таксама выразаныя з дрэва, — вось, бадай, і ўсё. Нічога пампезнага, ніякіх абразоў і ўпрыгожанняў.
Я і тут заняў месца Майкла (як і дома — жыў і спаў у яго паойчыку): учора сын Кэмпбелаў развітаўся са мною, паехаў у лагер.
Асцерагаючыся сказаць — «вясёлая», сказаў бы, што гэта «трошкі вясёлая» рэлігія: ні цяжкай суровасці каталіцызму, ні пышнай дэкаратыўнасці праваслаўя. Трошкі памаліліся (аддрукааны расклад службы на сёння быў раздадзены загадзя), паспявала пад гітару дзяўчына (тэксты духоўнага зместу), потым паспявалі разам. І нарэшце паапладзіравалі — гэта ўжо дзеля мяне, калі пастар аб'явіў, што прысутнічае між іх госць з Савецкага Саюза.
Не будзем паглыбляцца ў сутнасць рэлігійных толкаў і кірункаў, іх, здаецца, у Амерыцы безліч... Справа ў іншым: як тут умеюць захапіць і палоніць душу. і не проста святымі словамі і заклінаннямі, а тым, што ў нас назвалі б «сацкультбытам». Чаго толькі няма пры «чэрчы»: і канцэртная зала з рознымі мастацкімі калектывамі і ансамблямі — харавымі і інструментальнымі, і кавярня, і бібліятэка, і спартыўны комплекс з секцыямі, і нешта накшталт музея. Ля касцёла, куды ходзіць Джэф Поп з сям'ёю, нават зроблены праз адвадны канал крыты мост — з дашчанай страхою і сценамі, — як напамін аб далёкай, але генамі не забытай, старой Англіі, і, можа, самая важная дэталь — дзіцячы пакой з разнастайнымі забаўкамі, цацкамі і гульнямі. Можна сабе ўявіць такое: ля ўваходу, побач са святым звонам, што склікае прыхаджан, — гушкалка для дзяцей... Усё ўлічана, каб гэты хлопык ці дзяўчынка беглі да касцёла — хай сабе спярша пагушкацца ці нават ціхенька і звон тузануць. А тут ужо — і святы парог блізенька...
Дзіцячыя душы, куды ні зазірні, — пад клопатнай увагай (ці пад пастаянным прыцэлам): у магазіне — пакой для дзяцей, пакуль дарослыя прыцэньваюцца ды выбіраюць тавар, гуляй сабе (пэўна ж, і назаўтра малы будзе цягнуць маму ў той магазін, а гаспадару гэта найперш і трэба). У парках для дарослых самыя лепшыя атракцыёны — дзіцячыя; заалагічны музей ці акварыум заклікаюць не толькі пасіўна глядзець — гэта цэлая школа для малых: «Ці п'е рыба ваду?», «...ці нясе яйкі?», «...ці спіць?», «...ці можа ўтапіцца?», «чаму некаторая рыба вусатая?» і нават — «ці жэніцца рыба?» — вось толькі некаторыя пытанні ля самых характэрных рыб з дэтройцкага акварыума, побач з якімі — адказы, дасціпныя і пазнавальныя.