Выбрать главу

За сувязь з “ворагам народа” Басю Цыпіну (а гэта быў апошні курс) выключылі з інстытута. Работу ў Мінску ёй не давалі, сачылі за кожным крокам. Але настаўнікаў з вышэйшай адукацыяй не хапала, і таму яе літасціва накіравалі ў Смалявіцкую сярэднюю школу выкладаць беларускую мову і літаратуру. З ёю паехала і дачка.

У Смалявічах Басі Цыпінай жылося вельмі цяжка: бясконцыя праверкі то з раённага аддзела адукацыі, то з райкама партыі, то з КДБ. Але яна не здавалася, пісала ва ўсе інстанцыі з просьбаю, каб адбыўся над мужам паўторны суд. І ў 1940 годзе па хадайніцтву ўсё той жа Басі Цыпінай Пятра Шырокава і яго сяброў прывозяць у Мінск для “перагляду справы”. З Мінска адпраўляюць у Чэрвень, дзе і застае хлопцаў вайна.

Нямецкія самалёты ўжо бамбілі горад, таму вайскоўцам было не да зняволеных. Так Тодар Лебяда са сваімі сябрамі апынуўся на волі. Гэты момант той самы Масей Сяднёў занатаваў у сваёй паэме “Мая вайна” (зборнік “Патушаныя зоры”, Нью-Йорк – Мюнхен, 1975 г., с.203-205):

... Я падаў і плакаў... — Ты што? — пачуўся мне голас ласкавы і нехта падаў паліто: — Накрыйся й ляжы! Апрытомнеў І вочы падняў я — на крок У ранішніх сонца промнях Стаяў ад мяне Пятрок. Той самы Пятрок, зь якім мы вучыліся тры гады. А потым экзамен ў Нарыме трымалі за курс бяды. Прасоўваліся па балотах армейцы ваўчынай ганьнёй. І лёталі самалёты чужыя над нашай зямлёй. Быў горад далёка за намі, Ад сажы і дыму густы. Ішлі з Петраком мы жытамі, ня ведаючы куды. І ўспомнілі мы, што болей канвою над намі няма, што сапраўды на волю нас выпусьціла турма. І хоць мы турму гнаілі, ды посьля пяцёх гадоў здавалася нам, наіўным, мы сталі студэнтамі зноў. Шумлівыя, сьветлыя залі, прыемны студэнтак напеў. Мы лепш, чым другія пазналі “Кароткі курс ВКП”. Прайшлі мы із словам “нацдэмы” па мёрзлай зямлі і вадзе. Ня ведалі нашыя, дзе мы і думалі: можа нідзе. Ісьці не маглі мы болей, супольна — рука ў руку: мяне у вадным чакалі, яго — у другім баку. Заплакалі мы на ростань, змораныя ад хады, і разьвіталіся проста, як нашы калісьці дзяды. У памяці дзень той выцьвіў, на музыку просіцца слоў... Мой сябра пайшоў на Віцебск, а я — на Магілёў...

Пятро Шырокаў дабраўся да Віцебска, дзе жыла яго маці. Тут ён ізноў узяўся за пяро — пісаў вершы, апавяданні і драматычныя творы. Адначасова рэдагаваў газету “Беларускае слова”, што выходзіла тры разы ў месяц. У Віцебску была закончана і п’еса “Загубленае жыццё”, якая ўпершыню была пастаўлена на сцэне Віцебскага драмтэатра. Дарэчы, у 1943 годзе беларускі рэжысёр Вячаслаў Селях-Качанскі ажыццявіў пастаноўку гэтай п’есы і на сцэне Мінскага гарадскога тэатра. Пазней, на эміграцыі ў Германіі, разам з кампазітарам Міколам Равенскім, ён арганізуе эстрадную групу “Жыве Беларусь” і зноў ажыццявіць пастаноўку “Загубленага жыцця”. Вяртаўся да яе В.Селях-Качанскі і жывучы ў г.Элізабет (ЗША). У 1952 годзе ў Канадзе п’еса “Загубленае жыццё” выходзіць з друку асобным выданне. І толькі ў 1995 годзе яна была поўнасцю апублікавана ў часопісе “Тэатральная Беларусь”. Гэтая драма — першая антыбальшавіцкая п’еса ў беларускай літаратуры, якая праўдзіва паказвае гады калектывізацыі і сталінскіх рэпрэсій на Беларусі.

У акупіраваным немцамі Віцебску Пятро Шырокаў рэгіструе шлюб з артысткаю Верай Жгут. Ён падтрымлівае цесныя сувязі з беларускімі акцёрамі і пісьменнікамі, часта наведвае Мінск. А ў 1944 годзе з друку выходзіць першы паэтычны зборнік Тодара Лебяды “Песьні выгнаньня”. Ва ўступе да яго напісана: “Беларускі народ многа перацярпеў гора і зьдзеку. Найбольш, аднак, прыйшлося цярпець за часоў бальшавіцкага панаваньня. Бальшавікі, накідаючы сваю волю беларускаму народу, жорстка прасьледавалі ўсіх тых беларусаў — сялян, работнікаў, інтылігентаў, якія хацелі наладжваць жыцьцё ў Беларусі так, як хацеў беларускі народ. Бальшавікі саджалі беларускіх патрыётаў у вастрогі, канцэнтрацыйныя лагеры, высылалі ў далёкія азіяцкія краіны, адкуль бальшыня з іх ніколі ўжо ня вернецца, бо яны не змаглі перажыць бальшавіцкіх зьдзекаў і тых жудасных абставінаў, у якія іх укінулі бальшавікі, і злажылі сваё жыцьцё, як ахвяру, на аўтар Бацькаўшчыны. Ёсьць, аднак, і такія людзі, якім удалося перажыць бальшавіцкія зьдзекі, вырвацца з бальшавіцкіх кіпцюроў і зьявіцца ізноў на беларускую ніву да працы дзеля дабра беларускага народу. Да гэткіх шчасьліўчыкаў належыць між іншых малады беларускі паэт Тодар Лебяда. Яму ўдалося вырвацца з бальшавіцкіх рук, захаваць жыцьцё і цяпер ён плённа працуе на беларускай культурнай ніве...Зборнік гэты мае вялікія мастацкія вартасьці і ёсьць дакумэнтам тых усіх жудасьцяў, якія мусілі перажыць беларусы ад бальшавікоў і да паўтарэньня якіх беларускі народ ніколі ня можа дапусьціцца”: