«Поскепаны саблями калеными шеломы оварьскыя». Чую: «Наскіпай лучыны, сынок, бо ночы даўжэюць». Гэта адразу пасля вайны, калі не было ні газы, ні электрычнасці ў кожным разбураным ліхалеццем селішчы. Не кажу ўжо я пра вобразную моц «Слова». Такія трывалыя калёныя шаблі войска Усевалада, што ім «шеломы оварьскыя» (у літаратурнай беларускай мове і сёння гучыць «шаломы»), як тыя сасновыя паленцы, якія скіпаюць на лучыну.
Пра чалавека, які ніяк не можа насыціцца, звычайна кажуць: «Уеду на яго няма». «Уедие» і крыху падціснуты ў гуках «уед». Захавалася слова, захаваўшы і асноўнае сваё значэнне.
Акрамя асноўнага высокага значэння «сцяг» як штандар, у мяне на радзіме слова «сцяг» яшчэ ўжываецца ў такім кантэксце: «Цэлы сцяг народу» — выцягнуты натоўп, чарга, шарэнга. А спаконна «сцяг» сцягваў воінаў, гуртаваў, яднаў вакол правадыра, князя, военачальніка.
«Навярэдзіць плячо, рукі» — азначае натрудзіць, нацерці, натаміць. I якая ж была бойка, якое ж было змаганне, што нават мячы «навярэдзіліся»! Ад канкрэтнага першапачатковага значэння слова да высокага паэтычнага абагуленага вобраза ідзе аўтар «Слова». А колькі адухоўленасці ў двух словах, пастаўленых упоплеч: «стязи глаголютъ»!
Аднойчы з даўнім сябрам Беларусі балгарскім паэтам і празаікам Стэфанам Паптоневым былі мы ў гасцях у народнага майстра, разьбяра па дрэве Апалінарыя Пупко ў Івянцы, што пад крылом Налібоцкай пушчы. Майстра, паказваючы нам свае драўляныя скульптуры, агаварыўся, што ўсе ў наваколлі называюць яго ўмельцам рабіць «балваноў». У дваццатае стагоддзе слова дапала далёкім рэхам.
З групай кіношнікаў быў я неяк у Кіеве на здымках дакументальнага фільма пра Петруся Броўку. I раптам у магазіне «Оболонька» мінеральная вада. Ці не з тых мясцін, пра якія кажа «Слова»?
Паэзія «Слова» перайшла ў наш побыт. Паэзія «Слова» — у чысціні вобразаў і нязмушанасці думкі, у паганскім адчуванні прыроды, засмучаным ранне-хрысціянскім роздумам пра вечнасць, у дэмакратычнасці вобразаў, у адсутнасці вонкавай, умоўнай паэтычнасці.
Ад канкрэтнага да абагульнення, ад прыватнага да агульнага ўмее пераходзіць аўтар нятленнага твора.
«Испити шеломомь Дону» — падкрэслена веліч воіна, узбуйнена ягоная фігура, да Дону прыраўніваецца шалом.
На многія вякі ў славянскай паэзіі стане вобразаў са «Слова». Далёка па прыклады хадзіць не след: «трепещуть синии млънии», «итти дождю стрђлами съ Дону великаго!» Не адно пакаленне паэтаў бачыць і яшчэ доўга бачыць будзе маланкі сінімі і страляць стрэламі дажджу ў неспакушаныя чытацкія душы. Услед за аўтарам «Слова». Балазе, што аўтар невядомы, у суд не падасць, у ВААП не заявіць.
«Слова» — самы яскравы ўзор славянскага верлібра. Менавіта верлібра ў сур'ёзным значэнні. Як і ў сапраўдным верлібры, у «Слове» натуральны рытм, гнуткі, паслухмяны і ўладны. Там-сям праслухваюцца рыфмы, яны прыглушаны, яны не заўсёды ўлоўныя нашаму сучаснаму слыху. Да ўсяго яшчэ трэба ўлічыць, што пры перапісцы захавана не ўсё напісанне, а калі і захавана, дык не можам ручацца за правільнасць нашага прачытання. Цікава, што і беларускія, і рускія, і ўкраінскія паэты, засвойваючы ці асвойтваючы верлібр, абапіраюцца на вопыт еўрапейскага верлібра, болей за ўсё ўласцівага мовам са сталым націскам, а свой, славянскі, не гэтак ужо і зашыфраваны, чакае свайго адкрывальніка ў вечным «Слове». У свой час Назым Хікмет падкрэсліваў, што верлібрам можна перадаць усе інтанацыі, нават манеру заікацца. I мне здаецца, што тэрмін верлібр варта перакладаць не проста даслоўна — вольны верш, свабодны верш, а свабода верша, воля верша, прастор стыхіі верша.
Услухайцеся, як рыфма рыфму аклікае ў «Слове»:
Як звычайна, рыфма ў верлібры, калі можна так сказаць, каркасная, якая падтрымлівае ўнутранае гучанне радка.
Як пераплятае рыфма радкі, перапавівае іх, змацоўвае: «свђдоми — шеломы — вђдоми — знаеми». А ў канцы ўсе тры радкі рыфмуюцца інтуітыўна.