Смерць Яшы Зайцава і Міколы Царова змяшаліся ў адно непадзельнае цэлае і ляглі на сэрца Міхася цяжкім каменем у апошнія дні яго зняволення.
Свабода па-сталінску
Вось і надышоў дзень, якога Міхась так чакаў цэлых восем гадоў. Чакаў і не верыў, што дачакаецца. І вось ён, нарэшце, развітаецца з зонай, абнесенай калючым дротам, з узброенай аховай і яе агідным беззаконнем і гвалтам. Цяпер ён будзе вольным чалавекам і грамадзянінам сваёй Айчыны. Як гэта хораша! Як заманліва! Што можа быць вышэй і даражэй за свабоду чалавека? На такое пытанне ніхто не можа адказаць. Свабода — гэта свята, з якім нельга нічога параўнаць на Зямлі.
Раніцай 11 жніўня 1945 года ў барак, у якім жыў Міхась, зайшоў намеснік начальніка калоны па працы і спытаў:
— Асцёрскі Міхаіл Раманавіч ёсць?
— Ёсць,— адказаў Міхась.
— На работу не выходзь.
— Чаму? — як быццам нічога не ведаючы, спытаў Міхась.
— Пойдзеш на свабоду,— адказаў той.
— Во пашэнціла чалавеку! — не стрымаўся нехта.
— І табе вось так жа пашэнціць, як прыйдзе твой час,— абарваў хтосьці зайздросніка.
Сябры Міхася па чарзе пачалі віншаваць яго з вызваленнем і прасілі не забываць іх, гаротнікаў.
— Што вы, хлопцы, я заўсёды з вамі. Усё роўна з Нарыльска нікога нікуды не выпускаюць,— адказаў сябрам Міхась.— Я да вас яшчэ прыйду. Як кажуць, расстаёмся ненадоўга.
І ён не памыліўся. Калі Міхася прывялі ў аддзел кадраў (а вялі яшчэ пад канвоем), там сустрэлі яго па-іншаму, чым у зоне.
— Асцёрскі Міхаіл Раманавіч? — для парадку спыталі ў яго.
— Так, я Асцёрскі Міхаіл Раманавіч.
— У сувязі з заканчэннем тэрміну зняволення вы вызваляецеся з Нарыльска, але з замацаваннем за Нарыльскім горна-металургічным камбінатам.
— Я вас не разумею,— сказаў Міхась,— вызваляюся і раптам з замацаваннем за камбінатам.
— А што тут разумець? — гаварылі яму.— Вы замацоўваецеся за камбінатам. Будзеце на свабодзе, але ў распараджэнні Нарыльскага горна-металургічнага камбіната.
— А што гэта значыць?
— А тое, што будзеце працаваць там, куды пашле вас кіраўніцтва Нарыльскага камбіната. Вось у гэтым выпадку вы павінны працаваць там, адкуль вас вызваляюць,— у вагонным дэпо.
— Паслухайце, у мяне ёсць спецыяльнасць настаўніка, якую я набываў у інстытуце.
— Мы гэтага і слухаць не жадаем. Пойдзеце ў вагоннае дэпо і будзеце працаваць токарам. Токары нам больш патрэбны, чым настаўнікі.
— Я буду скардзіцца! — заявіў Міхась.
— Каму? — спыталі ў яго.
— Ураду нашай дзяржавы.
— А гэта ж і ёсць урадавае ўказанне. Вось падпішыце ўмову на тры гады.
— Ніякай умовы падпісваць не буду! — рашуча заявіў Міхась.
— Не падпішаце — самі падпішам.
— Выходзіць, што гэта не вызваленне, а падман?
— Як хочаце, так і разумейце. Давайце ваш палец і ідзіце на ўсе чатыры бакі, толькі ў межах камбіната.
— А куды ж ісці начаваць? — спытаў Міхась.
— Гэта ўжо ваша справа. Жыллём мы не распараджаемся. Шукайце самі.
З гэтым і пайшоў Міхась на так званую «свабоду». Ён сказаў сабе: «Ёсць катлеты па-гамбургску, разводы па-італьянску, а гэта мая свабода — па-сталінску». І ён сур’ёзна задумаўся, дзе ж зрабіць прычал для начоўкі...
Слабодка — Нарыльск — Мінск
1958—1988