“Сапраўдны быў чалавек і сапраўдны ўкраінец... Вось каго б у прэзыдэнты”, — уздыхае дзядок, а Багдан, таксама ўздыхнуўшы, дадае: “Забілі бальшавікі... перадалі пасылку, а ў ёй бомба была. І дзе забілі — у самым цэнтры Ратэрдаму”.
Я слухаю суразмоўнікаў, і ў вачах маіх цьмяным срэбрам бліскае Ньювэ-Маас, па-над вадою плыве жоўты параходны дым, дым падымаецца ўгару, сягае сьпічакоў ратэрдамскіх кірхаў і потым, ужо нябачны, апускаецца на галоўную гарадзкую вуліцу Колсінгел, навылёт працінаючы яе саладжавым вугальным пахам. Палкоўнік Канавалец, кіраўнік Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў, нетаропкім крокам ідзе па галоўнай вуліцы ў кірунку кавярні “Атлянта”, дзе мусіць сустрэцца з сувязным. Усё гэта адбываецца 23 траўня 1938 году. Праз колькі хвілінаў ля ўваходу ў кавярню палкоўніку перададуць невялічкі пакунак, ён пройдзе сотню мэтраў, паспрабуе той пакунак разгарнуць і загіне ад выбуху...
“Усіх годных людзей са сьвету зжылі... адны гнуткашыйнікі засталіся”, — абураецца дзядок, нэрвовымі пальцамі перабіраючы каўнер вышыванкі. Я азіраюся. Вэтэраны, сшыхтаваўшыся па трое, рушаць па цьвінтары да царкоўных брамаў, а папераду ідзе, хвацка расьцягваючы мяхі, рудавалосы акардэаніст. Над цьвінтаром, пакрываючы бомканьне званоў і людзкую гаману, гучыць маршавы варыянт знакамітай “Чарамшыны”.
“Куды зараз? Да Біласа?” — гукае Багдан некаму з натоўпу й махае мне рукой. “Тут... непадалёку... помнік двум нашым землякам... у трыццаць другім годзе на пошту напалі...”
Мы ідзем у канцы калёны і суразмоўнік апавядае мне сумную гісторыю жыцьця і сьмерці Васіля Біласа ды Зьмітра Данілішына.
Гэтыя два АУНаўцы разам з дзясяткам іншых баевікоў у лістападзе 1932 году напалі на пошту ў мястэчку Гарадок. Мэта акцыі была зразумелая: экспрапрыяцыя грошай на карысьць Арганізацыі ўкраінскіх нацыяналістаў. Хлопцы зайшлі на пошту, завалодалі касай, але неўзабаве натыкнуліся на польскіх паліцыянтаў. Усчалася страляніна, у выніку якой два АУНаўцы былі забітыя. Васіль Білас ды Зьмітро Данілішын здолелі вырвацца. Яны перадалі касу ў патрэбныя рукі, але на зваротным шляху трапілі ў засаду. Хлопцы застрэлілі аднаго паліцыянта, аднак былі схопленыя. Празь месяц іх прысудзілі да сьмяротнай кары і павесілі ў двары львоўскай вязьніцы.
Калёна збочвае з вуліцы ў нейкі завулак і спыняецца. Наперадзе матлянуўся і зьнік жоўта-блакітны сьцяг, пранізьліва зафаніў мікрафон, і хтосьці, рыхтуючыся да прамовы, гучна керхануў.
«...Падзеі, зьвязаныя з нападам на пошту ў Гарадку, сталі трагічна-гераічным момантам у гісторыі АУН», — залунаў у сутарэньнях навакольных камяніцаў старэчы голас, і я ў чарговы раз наструніў слых. «…Арганізацыі патрэбныя былі грошы і хлопцы павінны былі іх здабыць шляхам чарговага «эксу». Кіраваў імі баявы рэфэрэнт, непахісны сын украінскага народу Раман Шухевіч…»
“Ці ня той гэта Шухевіч, што камандаваў УПА?” — пытаюся. Багдан ківае галавою: “Той самы. Шэсьць гадоў ваяваў з бальшавікамі. У 50-м годзе “стрыбкі” забілі, каля вёскі Білагоршча. Прадала адна баба”.
Жанкі, што стаяць побач, незадаволена шыкаюць, і мы адыходзім у бок.
«Круты быў хлопец, — прамаўляе аднагодак, шчоўкнуўшы запальнічкай. — У дзевятнаццаць гадоў забіў польскага школьнага куратара. Паляк штосьці там вякнуў на ўкраінскую мову, а Раман, ня доўга думаючы, разрадзіў свой “сьміт-вэсан”. Дэфэнзыва потым сямнаццаць чалавек арыштавала, але “Шуха” так і ня злапала”.
Багдан працягвае мне пачак “L&M”, і я адмоўна трасу падбародзьдзем.
“А я вось палю”, — разам з дымам выдыхае суразмоўнік, хвіліну мы маўчым, спрабуючы разабраць няўцямныя, скажоныя гулкім рэхам, словы прамовы, а потым павольнай хадою ідзем у бок майго санаторыя. Багдан апавядае пра АУНаўскія “атэнтаты” — забойства польскага міністра Пярацкага, савецкага дыплямата Маілава, пасла польскага сэйму Галоўкі, камісара львоўскай паліцыі Чахоўскага — украінца па нацыянальнасьці, які падбіўся на службу да палякаў. “Правакатараў і здраднікаў адразу забівалі”, — з годнасьцю ў голасе кажа Багдан. З майго языка ўжо гатовыя сарвацца словы пра тое, што ў кожнага з гэтых здраднікаў былі дзеці, жонка і маці, але маўчу, адно ганю-піхаю мыском чаравіка бразгатлівую бляшанку.
“Бацька мой ні расейцаў, ні палякаў не любіў, — Багдан дрыготкімі рукамі прыпальвае загаслую цыгарэту, — узімку сорак сёмага, казаў, прыехалі гэбісты на “студэбэкерах”. Выйшаў нейкі ў шынялі й загадаў: “Дзьве гадзіны на зборы. Высяляецеся ва ўсходнія раёны краіны”. Хата бацькава на ўскрайку стаяла, каляіну сьнегам занесла, дык прымусілі ўсю сям’ю дарогу чысьціць — каб машына магла пад’ехаць. Чысьцяць, лапатамі махаюць, а нейкі кіргіз бацьку пад зад высьпятка дае, каб хутчэй завіхаўся”, — налаўчыўшыся, Багдан перахоплівае ў мяне бразгатлівую бляшанку і з такой сілай б’е па ёй нагою, што тая адрываецца ад асфальту і ляціць у прыдарожныя кусты. “Памёр ён. Пяць гадоў таму. За дзень да сьмерці з дому мяне выгнаў. Дзяўчына ў нас на кватэры жыла, з Кастрамы. На дваццаць гадоў ад мяне маладзейшая. Лекавацца прыехала, ну мы і... — Багдан малюе ў паветры штосьці вялікае й шарападобнае, — карацей, падалі заяву ў ЗАГС. Бацька пачуў — і ў лямант: не ажаню з маскалькай!” — суразмоўнік расьцірае на асфальце недапалак, чухае пераносьсе і — зусім нечакана — працягвае руку на знак разьвітаньня. Мы моўчкі разьвітваемся, я доўга — аж пакуль ён не хаваецца за паваротам — гляджу Багдану ўсьлед, і ў думкі — як заўсёды хвілінай одуму — уплішчваецца Эклезыяст: “Ёсьць час любіць і час ненавідзець...”