185 гадоў мінула ад часу напалеонаўскай кампаніі, а нашаму брату-журналісту й дагэтуль не даюць спакою прыхаваныя куфры з чырвонцамі, і на газэтных палосах раз-пораз зьяўляюцца скарбашукальніцкія матэрыялы. Памятаю, недзе пры канцы сямідзясятых асьвятляць гэтую няўдзячную тэму ўзяўся адзін надзвычай папулярны футбольны аглядальнік. У адной з сталічных газэт ён зьмясьціў сэрыю рэпартажаў пра пошукі напалеонаўскага скарбу на дне нейкага возера. І хаця вадалазы, што чабохталіся на дне, залатую карэту на бераг ня выкацілі, рэпартажы тыя нарабілі шмат шуму, і цяпер іх аўтар Павал Якубовіч ачольвае “Советскую Белоруссию».
Я прапаную свой аповед, запісаны са словаў Міхайла Васілевіча Коваля, украінца па нацыянальнасьці, вэтэрана вайны, які цяпер жыве ў Наваполацку.
“Нарадзіўся я ў 1921 годзе на Чарнігаўшчыне, ля мястэчка Панорніца. Да 1930 году бацька мой працаваў на зямлі, а потым падаўся на Данбас – ратавацца ад калектывізацыі. Яшчэ падлеткам давялося паспытаць цяжкай шахтарскай працы, а напярэдадні вайны лёс закінуў мяне на Дняпро: колькі месяцаў завіхаўся качагарам на рачным параплаве “Кляра Цэткін”. А наконадні вайны, у красавіку 41-га, мяне забралі ў Чырвоную Армію.
Служыў у Кіеве, у артпалку, што месьціўся непадалёку ад 56-га аптычнага заводу. Дзень пачатку вайны адбіўся ў памяці: ад ранку даглядаў коні на палкавой стайні, і нечакана зямля пад нагамі здрыганулася й паветра напоўнілася гудам. Выбег на падворак і ўбачыў самалёты. Навокал мітусіліся, мацюкаліся, гукаючы: “манэўры” – а калі бомба грымнула на тэрыторыі заводу, усе разам выдыхнулі: “вайна”.
На фронт выбраліся праз чатыры дні – да таго часу шмат людзей з так званага прыпіснога складу разьбегліся па хатах. Ехалі таксама чатыры дні, прычым, у дарозе сена коням кідалі, а чырвонаармейцы сілкаваліся толькі тым, што перахоплівалі на станцыях. Перахапілі, у прыватнасьці, саган з пракіслым гарохам і потым да самага фронту мучыліся жыватамі. Зрэшты, ніякага фронту на той час не было. Гэта мы зразумелі, прыехаўшы на станцыю Валачыск.
Ну, а потым было адступленьне. Прабіваліся на ўсход удзевяцярох – восем чырвонаармейцаў і адзін лейтэнанцік.
Прайшлі Стараканстанцінаў, Віньніцу, Умань, нарэшце, датупалі да мястэчка Новаархангельск Кіраваградзкай вобласьці, леглі ў кустох, заснулі, а раніцай нас абудзіла гучнае гергеканьне: “Эльба!”, “Эльба!”… іхь "Рэйн”… Немцы стаялі на дарозе і перамаўляліся па рацыі.
Да ночы адседзелі ў кустох, пасьля разьбіліся на пары і пайшлі на ўсход. Я пайшоў на пару са Сьцяпанам Шчарбінам – ён быў родам з Днепрапятроўскай вобласьці, і пнуўся патрапіць на радзіму. Наступнага дня ўбачылі гурт вясковых цётак, якія кідалі снапы на лабагрэйку. Падышлі мы са Сьцяпанам, цёткі на нас зірнулі й кажуць: “Скідайце свае мэтлахі, бо немцы ў вёсцы”…
У Днепрапятроўск прыйшлі 25 жніўня. Сьцяпан пераправіўся на другі бераг Дняпра, а я пайшоў адведаць родную цётку, якая жыла на вуліцы Фабрычнай. Адшукаў патрэбную вуліцу, гляджу – хата спаленая, а дзе цётка – ніхто ня ведае. А тут аблава: мадзярскія патрулі спраўджваюць дакумэнты. Так я апынуўся ў гарадзкой вязьніцы. Народу сьвет: камандзіры, палітрукі, савецкія службоўцы. Былі й простыя людзі. Аднаго такога на маіх вачох адпусьцілі: паведаміў, што пацярпеў ад бальшавікоў, паказаў нейкую паперку, і — бывай, вязьніца! Вырашыў і я пусьціцца на хітрыкі. Прабіўся да перакладніка, кажу: за камуністаў сядзеў, цяпер ізноў ні за што ўзялі. Перакладнік кіўнуў ахоўніку, той завёў у камэндатуру. Тлусты немец-камэндант запытаўся – за што сядзеў? За антысавецкія прыпеўкі – адказваю. А ну, прасьпявай… Я і выдаў:
— А яшчэ?
З маёй дапамогай – я трохі ведаў нямецкую мову – перакладнік, як мог, пераклаў, немцы зарагаталі і выкінулі мяне за браму.
Празь месяц, у кастрычніку, прышкандыбаў на родны Данбас. Шмат чаго пабачыў у дарозе. Непадалёку ад станцыі Ясінаватая дапамог уратавацца двум нашым. Цягнуся па дарозе, бачу, двухколка, запрэжаная мулам, уехала ў калдобіну, два хлопцы яе пхаюць, а побач стаяць два італьянцы з карабінамі і лаюцца па-свойму. Адзін з «макароньнікаў» гукнуў мяне. Я таксама налёг плечуком на двухколку, і хлопец, што стаяў поруч, шапятнуў на вуха: «Завалі з разьбегу аднаго, а мы другога скруцім». Крэкнулі, наляглі, я й рынуў на італьянца. Зьбіў з ног, аглушыў прыкладам. Хлопцы тым часам з другім справіліся. Падзячылі мне, пытаюцца: куды ідзеш? У Дзябальцава, кажу, да бацькоў. Суразмоўнікі ўздыхнулі: у Дзябальцава не патрапіш, там лінія фронту. Ідзі чыгункаю, праваруч будзе вёска Жалезная, знойдзеш там цётку Матруну – яна цябе на пастой возьме.