— Скажите, откуда вы родом?
Чытанне — чытаннем, але ж i павага да старасці трэба таксама.
— Вы ведаеце такі гарадок — Мір?
— Ну.
— Дык вось я з вёскі каля гэтага Міра.
Стары надаўся па сваёй дарожцы ад мяне
далей: Там, каля спуску лесвіцы ўніз, павярнуўся, зноў падышоў.
— Скажите, а вы знали, что в этом Мир был ешибот, еще лучше по-нашему — ёшиве?
— Ведаў, чаму ж не.
Пайшоў. Спыніўся зноў.
— Скажите, а где вы тогда работали?
Цікаўнасць пачынала ўжо напрыкраць. Але i
смяшок абудзіўся ў душы.
— Якраз у тым ешыбоце.
— Ну?!
Здзіўлбнне проста радаснае. А я кажу далей:
— Мы называлі яго духоўнай акадэміяй. I студэнты былі з усіх краін свету, i Чалавек з восемсот. Людзі вясковыя называлі ix проста падрабінкамі.
Стары зноў топ-топ. Паўза трохі даўжэйшая. Спыніўся.
— Скажите, а что вы там преподавали?
Мой патаемны смяшок вядзе ману далей.
— Вышэйшую матэматыку.
— Ну?
— А чаму «ну»? Трэба ж было працаваць.
Пасля наступнай тупатлівай паўзы — далей-
шая распрацоўка тэмы.
— Скажите, а как же вы были преподаватель, вы что — знаете нашего языка?
— Я ж вам казаў, што там былі студэнты з многіх краін, вучыліся на розных мовах. Я выкладаў па-польску, польскім яўрэям.
На гэты раз стары, дзякуй яму, хадзіў, маўчаў даўжэй. А потым зноў спыніўся, з рукамі за сабой, з вялікім, як у вясёлага гнома, носам, неяк нават горда вытыркнутым наперад, i закончыў наш дыялог, бадай, найвышэйшай ацэнкай, ужо без «ну» i «скажите»:
— Вы знаете что? Вы совершенно иначе предстали в моих глазах!..
Не ведаю, да канца нашага з ім сужыцця не ўведаў: паверыў ён мне ці не, сказаў яму хтонебудзь ці не, што з майго боку гэта... от сабе бяскрыўдная містыфікацыя, каб весялей было. Калі i так, дык ён, i сам чалавек вясёлы, зразумеў гэта i не пакрыўдзіўся.
Апошняя наша сустрэча была для мяне зусім нечаканай. Улетку пяцьдзесят дзевятага года, у Ленінградзе. Я не ведаў перад гэтым, i даўгавата, дзе Цодзік Львовіч i што з ім, i здзівіўся, калі наш магілёўскі ленінградзец Павел Кабзарэўскі, чалавек энергічны i дабрадушны, сказаў, што сёння нам абавязкова трэба зайсці да Даўгапольскага — з ім ужо, можна сказаць, зусім дрэнна.
Нам адчыніла незнаемая мне жанчына, з проседдзю, у сціпла дагледжанай статнасці. Дзіўна было ад думкі, што яна — дачка маленькага, шчуплага, пацешна-вясёлага Цоціка Львовіча. А гаварыла ціха, засмучана, бо як медык ведала ўсё. Але сказала, што ён будзе рады. I мы ўвайшлі з калідора ў пакой.
Стары ляжаў на пасцелі наўзнак, прыкрыты беленькай прасціной. Яшчэ меншы, худзенькі i горда насаты.
— Папа, к тебе пришли.
Не расплюшчыўшы паўпадалых вачэй, не павярнуўшы носа, на здзіўленне, моцна спытаўся:
— Кто?
Дачка назвала нас. Нягучным i ашчадна чулым голасам яго найбліжэйшай істоты.
Тады — зусім ужо дзіўна, неадпаведна гучным, нібы камандным голасам — угару было пададзена другое слова:
— Конь-як!
Яна пагладзіла яго бязвольную руку на прасціне.
— Какой коньяк, папа милый, какой коньяк? Друзья навестить тебя заглянули...
А ён не сказаў больш нічога.
Хвілін праз некалькі мы ціха выйшлі.
Не ведаю, ці я тады, гледзячы на яго, падумаў так, ці гэта я цяпер, амаль праз тры дзесяцігоддзі, так думаю, перанёсшы сябе ў той час, у тое маўчанне. A ўсё ж хочацца гэта сказаць.
Уваходзячы ў савецкае літаратурнае жыццё, ужываючыся ў афіцыйную, газетную i кньжную мову, у многім адметную ад той, у якой я рос i пачынаў пісаць перад вайной, я з асаблівым нясмакам прывыкаў да двух слоў: не зорка, а «Звязда» — назва рэспубліканскай газеты, i «яўрэй» — слова не толькі для беларускай мовы ненатуральнае, але ж i такое, каля якога трэба хадзіць з найвялікшаю асцярогай...
На стыку дзвюх моў, польскай i рускай, дзе żyd. у адной i еврей у другой гучаць натуральна, кожнае на сваім месцы, заходнія беларусы да самага Верасня карысталіся спрадвечным i бяскрыўдным жыд, i не было ў гэтым ані крышку пагарды, варожасці. Жылі побач, як людзі з людзьмі, ацэньваліся па чалавечых якасцях, i звычайна, нармальна гучала народнае: «добры жыдок», «ласкавая жыдовачка», «дагледжанае жыдзянятка». I ніхто з тых, пра каго самога або пра блізкіх яго так гаварылася, не крыўдаваў за гэта, не бачыў у такіх словах таго, што на прасторах вялікай савецкай радзімы стала тым часам жупелам, пробным каменем добранадзейнасці, ды з многімі «вытекающими последствиями», калі хоць што трохі наадварот...