Як празаічна гэта, нібы звычайна:
«Толькі калі ўжо зусім невыносны быў жарт, калі штурхалі яго пад руку, перашкаджаючы займацца сваёю справай, ён гаварыў: «Не чапайце мяне, завошта вы мяне крыўдзіце?»
I тады ўжо непаўторна гогалеўскі па сваёй прастаце i змястоўнасці ўзлёт туды, адкуль ідзе наша галоўнае:
«I доўга потым, у самыя вясёлыя хвіліны, яму ўяўляўся нізенькі чыноўнік з лысінкай на лобе, ca сваімі праніклівымі словамі: «Не чапайце мяне, завошта вы мяне крыўдзіце?» — i ў гэтых праніклівых словах звінелі іншыя словы: «Я брат твой». I закрываў сябе рукою бедны малады чалавек, i шмат разоў скаланаўся ён пасля на сваім вяку, калі бачыў, як многа ў чалавеку бесчалавечнасці...»
З гэтага «Шыняля» нам бы як найдалей i вырастаць, i расці!..
I апошняе, што з «Запісак вар'ята».
Артыст быў не тое каб вельмі таленавіты, i чалавек ён, казалі, не надта цікавы, а я яму ўдзячны вось ужо трыццаць шэсць гадоў. На стагоддзі з дня смерці Гогаля ён вынес на людзі тое, што хвалявала мяне зноў жа ў маленстве, вынес на сцэну адтуль, з надкніжнай адзіноты, ад сутыкнення дзіцячай чысціні i велічы слова, якое — як зорнае неба, што над табою, калі ты адзін у дарозе, ідзеш i спыняешся, i глядзіш...
«Інтэлігент у першым пакаленні». I я магу так сказаць пра самога сябе, з агаворкай, што ў нашай сям'і я не адзін такі. Нада мною было дзве сястры i чатыры браты, усе пісьменныя, хто з пачатковай, сярэдняй, а хто i з вышэйшай асветай, усе чыталі, хто менш, а хто i вельмі нямала, калі мне сёння параўнаць з начытанасцю нават некаторых літаратараў. Але ні сапраўднага спевака, ні сапраўднага драматычнага артыста я, пакуль гадаваўся ў вёсцы, не чуў i не бачыў. I не скажу, што быў ад гэтага ў вялікай духоўнай нястачы. Няхай засведчыць фальклор, як яны i жывуць у народзе, i радуюць людзей у найважнейшай працы — таленты з самых нізоў. Былі яны i ў маім сялянскім асяроддзі. На патрэбу сваю, няхай сабе без прафесійнай вывучкі, аднак i спявалі яны, i расказвалі, i смяяліся з божай іскрой. A ўжо ж як прафесійнасць, адукаванасць ды спалучаецца з душой — гэта зусім ад сапраўднага.
Калі гаварыць толькі пра Гогаля, дык «Рэвізора» на вялікай сцэне, у маскоўскім Малым тэатры, я пабачыў на трыццаць пятым годзе жыцця. Урывак з «Запісак вар'ята» слухаў са сцэны па ўзроўні меншай, у мінскім рускім тэатры. Тою самай юбілейнай вясною. I ў Маскве, i дома я быў, нарэшде, шчаслівы дасягнутым, аднак не залішне думаў пра высокую прафесійнасць ды славутасць тых, што i мне давалі Гогаля, — галоўнае было ў ім, у свеце яго, i ў тым таксама, як той свет быў i маім, у пажыццёвых скарбах маёй памяці.
Артыст чытаў...
Я зноў жа адхіляюся ад рускага слова ў сваё, перакладаю i гэты фрагмент. Спачатку вырываючы паасобныя сказы. Такія: «Што я зрабіў ім? За што яны мучаць мяне?» Тут у душы маёй ажываюць згаданыя словы беднага героя «Шыняля», з новай сілай вяртаедца тое самае адчуванне. Тады яшчэ: «Выратуйце мяне! вазьміце мяне! Дайце мне тройку быстрых, як віхар, коней!..» Яшчэ раз тройка, але ранейшая ды іншая, чым у «Мёртвых душах», хоць у нечым калі не такая, дык падобная — з тым самым пафасам i адчаем, з выхадам на ўвесь свет, аднак не гістарычнапатрыятычная, а журботна i нават цёпла агульналюдская. Можа, адгэтуль i «струна звініць у тумане», i «з аднаго боку мора, з другога Італія», а тады ўжо «і рускія хаты паказаліся»?.. I, нарэшце, заканчэнне цалкам. Як геніяльны заклік да святое міласэрнасці:
«Ці гэта мой дом сінее ў далячыні? Ці гэта маці мая сядзіць каля акна? Матуля, выратуй свайго беднага сына! капні слязінку на яго бедную галоўку! Зірні, як яны мучаць яго! прыгарні да сваіх грудзей беднага сірату! няма яму месца на свеце! гоняць яго! Матуля! пашкадуй сваё беднае дзіцятка!..»
Колькі разоў паўтараецца беднасць, колькі клічнікаў, таксама лішніх для сучаснага рэдакцыйнага грамацея!.. А яны — глыбіннае пульсаванне, дэтанаваныя штуршкі, стрымана-глухаватыя выбухі пачуцця. А потым, пасля шматкроп'я, такі нечаканы, такі неабходны абрыў:
«А ці ведаеце вы, што ў алжырскага дзея пад самым носам скуляк?»
I ўжо не смешна яно, хоць гэта i тормаз адтуль, дзе найвышэйшае адчуванне меры i такту. Хоць i смешна яно, але — са слязьмі. Тымі, што словамі значацца на яго надмагіллі, белым па чорным — спрадвечнае, прароцкае: «Горкім словам сваім пасмяюся».