Знаёмы мой, малады літаратар, прыляцеў з Масквы ў Ашхабад, узяць для «Литературной газеты» інтэрв'ю ў Кербабаева. Сазваніўся, завітаў да класіка на дачу.
— Ваш погляд, паважаны Берды Муратавіч, на сучасны стан нашай савецкай літаратуры.
— Які погляд, якое інтэрв'ю, дарагі, хутка вечар, будзем чай піць.
Уранні зноў:
— Які погляд, дарагі, якое інтэрв'ю з самага ранку, будзем чай піць...
Камандзіровачны пачаў прасіцца. Гаспадар палепшаў:
— Ну добра, дарагі, прыязджай пасля абеду.
Прыехаў, зноў просіць, што больш ужо аніяк не можа.
— Дык што ты хацеў, дарагі?
— Ваш погляд на сучасны стан нашай літаратуры. Для газеты, для шматмільённага чытача гэта вельмі цікава i важна...
Нічога не зробіш, можна i так.
Паважаны пайшоў на прыдуманы, падрыхтаваны гумар, звярнуўся да свайго сакратара:
— Слухай, дарагі, пайдзі ты пазвані ў аддзел культуры ЦК, спытайся, які мой погляд на сучасны стан нашай савецкай літаратуры.
I засмяяўся сыценька, прыплюшчана, пашанотна падтрыманы сакратаром.
Гадоў праз пятнаццаць, у Алма-Аце, на ўрачыстым літаратурным вечары, паважаны аксакал нявінненька драмаў у прэзідыуме, ужо выразна састарэлы, хоць i гладкі па-ранейшаму. На гэты ціха-шчаслівы міні-сон я шэптам звярнуў увагу суседа, даўняга ўжо, пры ўсіх перабудовах нязменнага ўсесаюзнага сакратара па арганізацыйных пытаннях. Ён іроніі не адчуў, душэўна зашаптаў мне з гаспадарскай задаволенасцю, што вось нядаўна Берды Муратавіч быў у Маскве i яго паглядзеў у паліклініцы літфонду сам прафесар... Назваў прозвішча таямнічай славутасці.
— Вполне здоров. Как хорошо, как ровно бьется его сердце!..
I тут нячысцік падсунуў мне лермантаўскі радок — пра сэрца, якое можа так біцца... Ды гэтага я ў адказ не шапнуў.
1987
ТЭОРЫЯ I ПРАКТЫКА
Улетку пяцьдзесят чацвёртага года ў нашым Саюзе пісьменнікаў прымалі госця з Японіі, перакладчыка рускай прозы, прозвішча якога я не запомніў.
Ён папрасіў расказаць яму пра сацрэалізм.
«Мне ўжо гаварыў пра гэта таварыш Ілья Эрэнбург, аднак я прашу вас яшчэ раз мне растлумачыць. Толькі, калі ласка, паволі i простымі словамі, бо рускую мову я яшчэ ведаю ўсё-такі слаба».
Прыблізна так прасіў ён, з усім сваім пацешным нібы знарокавым крыўляннем i амаль стабільнапрыязнай ці ветліва-церпкай усмешкай.
Задача!.. Нас было на сустрэчы не вельмі многа, а да таго яшчэ гарачыня. Не без цяжкасці ўгаварылі аднаго-з-нашых. Язык у яго, мы ведалі, падвешаны нядрэнна. Дый разбіраецца, вядома. I вось ён пачаў інтэлігентна i многа, надежным курсам.
Японец толькі падтаквае, як з удзячнай усмешкай: «Да... Да... Да-да...» А потым, калі наш энергічны тэарэтык, нарэшце, выгаварыўся да дна, госць пакланіўся яшчэ раз, з той самай усмешачкай:
— Спасибо. Я тоже ничего не понимаю.
А справа ж не ў Адным-з-нашых — ён гаварыў зусім правільна.
Пасля вайны ў партыйную школу бралі па заслугах то партызанскіх, то ўжо новых, працоўных. Пры гэтым — абавязковы працэнт жанчын. Адзін з маіх землякоў, дасціпна-вясёлы, злёгку адукаваны партызан, тады таксама слухач, госцячы неяк у мяне, смяяўся. Перадавіца такая, партызанка ці цялятніца, накрыўшы плечы вялікай, ярка расквечанай хусткай, ідзе ў перапынку па калідоры i — пасля лекцыі па філасофіі — тупа, разгублена, прастадушна, здаровае дзіця прыроды, скардзіцца:
— Божа-божа, i хто ж яго ўсё гэта запомніць?!
Той жаласны ўздых часамі ўспамінаецца — пасля чарговай, мудрагеліста туманнай пропаведзі таго ці іншага тэарэтыка ад прыгожага пісьменства.
А гэта ўжо з практыкі.
Сталічны, акадэмічны крытык Ламідзе ў юбілейным артыкуле ў найважнейшай газеце пра садружнасць савецкіх літаратур ад кожнай з ix, як Ной у каўчэг, выбраў па пары. З нашай — Броўку i мяне. Броўку — як тагачаснага сакратара ўсесаюзнага праўлення, знаёмага па сумесных маскоўскіх сядзеннях. А што да мяне, дык прыпомніў таварыш адэскі Дом творчасці, дзе мы адпачывалі, часамі ў «дурня» разам гуляючы.
Другі маскоўскі крытык, В. Новікаў, у другім юбілейным выказванні, таксама згадаўшы нашы сустрэчы ў іншым Доме творчасці, залічыў мае «Птушкі i гнёзды» ў... экалагічны падраздзел. Арніталогія! Спачатку даў у газеце, а потым — значыцца, беспамылкова — i ў дадатковым томе Літаратурнай энцыклапедыі.
У першым выпадку я проста ўсміхнуўся. У другім — пры нагодзе спытаўся ў знаёмага з «Литературного обозрения», ці дадуць яны маю рэпліку. Не, — быў адказ, — таварыш Новікаў — з недатыкальных: доктар, прафесар, выкладчык вышэйшай партыйнай школы.