— А можа, хлопцы, i няблага было б нам перакусіць?
Загаманіліся да поўначы, але пра рукапіс размова не была прадоўжана.
Гэтая проза паэта, можна сказаць, трыумфальна ішла ў спецнаборы раманаў, якія з не меншай сілай сведчылі пра тагачасны «буйны рост» нашай эпікі. A ў нетрыбунных гутарках старшынёў раман называўся інакш: «Калі зліпаюцца векі». На нейкім сходзе i я, без усякага злога намеру, ледзь не ляпнуў такое, асекшыся на палавіне фразы. A ў дакладзе на пленуме, у студзені шасцідзесятага, ca смешнай сёння смеласцю дакрануўся i да першага ў абавязковых пераліках.
Шаноўны Вацлаў Жыдліцкі ў адным з чэшскіх слоўнікаў пісьменнікаў свету, сказаўшы добрае слова пра лепшае ў Броўкавай паэзіі, з прастадушнай аб'ектыўнасцю, збоку, зводдаль дадаў: «...а таксама аўтар схематычнага рамана «Калі зліваюцца рэкі». Гэта было яму ўлічана: у нашу энцыклапедыю ён не трапіў, у дапаўненне да яе таксама. Праўда, тут дапамаглі «падзеі» 1968 года, аднак i асабістая прычыначка сваё зрабіла.
Час прайшоў. Жыдліцкаму знайшлося законнае месца i ў энцыклапедыі літаратуры i мастацтва i ў купалаўскім энцыклапедычным аднатомніку, аднак... Аднак таксама засталося. Верны, актыўны друг нашай літаратуры, закончыўшы сваю чатырохгадовую выкладчыцкую працу ў Маскве, вяртаўся ў Прагу спецыяльна цераз Мінск, каб на дзень-два спыніцда ў нас па нашых справах. Усё было дамоўлена, аднак сваё зрабілі ўжо новыя асабістыя прычыны ды прычыначкі, — адзін з маладзейшых кіраўнікоў Саюза пісьменнікаў — сёння, вядома ж, прагрэсіўны — пайшоў «куды трэба», патрыятычна пашаптаўся, i ў Маскву, насустрач госцю пайшла тэлеграма з ідыёцкай матывіроўкай, чаму яму нельга спыніцца ў Мінску. Нешта накшталт «в виду сложившихся» ці «изменившихся обстоятельств»...
Вось так. А чалавек робіць якраз аднатомнік Кузьмы Чорнага, намагаючыся данесці слова яго да чэшскага чытача як мага найлепш. A ў нашым выдавецтве каторы год пераносіцца ў планах кніга Жыдліцкага пра беларускую літаратуру, бо ён з-за Чорнага ўсё адкладае яе здачу.
Любіць нас, беларусаў, таксама трэба з немалой цярплівасцю.
Думка вядзе мяне ад чэха да паляка, Яна Гушчы, да адной гутаркі «наверсе», калі я яшчэ працаваў сакратаром Саюза пісьменнікаў i адказваў за сувязі з іншымі літаратурамі.
З Лодзі прыйшло пісьмо з просьбай прыняць за кошт іхняга выдавецтва паэта Гушчу, тэрмінам на два тыдні, для папярэдняй працы па падрыхтоўцы Анталогіі беларускай паэзіі ў перакладзе на польскую мову. У адказ на нашу радасць — першая такая Анталогія! — таварыш Марцалеў, адказны за культуру ўсёй рэспублікі, накіраваў на мяне свой сурова ашклёны позірк i ва ўпор спытаўся:
— А чего ему здесь надо?
На спробу яшчэ раз раеглумачыць, што гэта азначае, велікамудрае «а чего?» было паўторана з не меншай глыбінёй.
Пасля гэтай гутаркі я на два дні паехаў у Брэст, да сябра, каб адпачыць.
Гушча пазней усё-такі йрыехаў, мы дамагліся гэтага, i першае, што ён сказаў мне, яшчэ на вакзале, было пытанне:
— Ну што вы за маразматыкі? Сілаю трэба да вас дабівацца, каб для вас жа што-небудзь зрабіць!..
Прыйшлося i апраўдвацца, i сорам мулкі глытаць...
Зноў Жыдліцкі.
Калі мы з Адамовічам прыйшлі на перон, каб сустрэцца з Вашакам хоць на некалькі мінут стаянкі яго цягніка, супакойваць «праезджага госця» не трэба было. Ён па-свойму міла ўсміхаўся, спакойна, элегантна гаварыў на сваёй выдатнай беларускай мове. А на сумленнае сэрца — пасля двух інфарктаў — яшчэ ўсё асядала копаць новай крыўды...
1988
ДАЛЁКАЕ РЭХА
Дваццатае верасня трыццаць дзевятага года. Назаўтра пасля капітуляцыі абаронцаў польскага Узбярэжжа.
Учора ўсё для нас закончылася пад вечар. Калі даўжэзная калона марской пяхоты, матросаў i касіньераў — усе бяззбройныя, выкачаныя ў зямлі, галодныя, аброслыя — уваходзіла ў Вейгарова, горад быў у гітлераўскіх сцягах, а вясёлыя дзеўкі крычалі нам з тратуара:
— Чы то польске войско машэруе на Бэрлін?
Матрос, што ішоў побач са мной, адгукнуўся:
— Чэкай, курво, мы ешчэ ўруцімы!
Начлег быў без вячэры, на мокрым бруку турэмнага двара. A раніца — без снедання. Пад'ём i паход, далей на захад.
Голад для нас пачаўся на перадавой. Калі меркаваць па сабе, дзён чатыры таму назад. Наш «цэкаэм» — станкач хаваўся на ўзгорку, паміж гнілаватых ад непагадзі пракосаў канюшыннай атавы. З сямі нумароў разліку нас засталося чатырох, без камандзіра, які, разам з яшчэ двума, заблытаўся недзе ў тыле. Першы нумар, «цэлёўнічы», прыгажун Філец, сілезскі шахцер, цярпеў па-свойму спакойна, моўчкі. Гаваркі Бунчук толькі божкаў па-бабску, ці то ад голаду, ці то ад страху. Другі беларус, мой недалёкі зямляк, цельпукаваты Капьщька, раз-поразу глуха стагнаў: «Есці хачу не-вы-на-сі-ма»!.. Сціхаў, калі над намі зноў вылі снарады, што выбухалі далей, у яры Бабі Дул, дзе раней быў заразны шпіталь, а цяпер апошні пункт бязладнага супраціўлення акружанага гарнізона Гдыні, — сціхаў, а потым зноў сваё: «Не-вы-на-сі-ма!» I матам яго беларускім, вясковым, той польскі, ваенны голад.