У штрафной роце сядзелі найбольш за ўцёкі. Пад восень уцекачоў было значна менш, даседжвала нас у верасні чалавек трыццаць. Пасля гэтага ўцекачоў чакала яшчэ так званая «Ц-кампані», рота прамежкавая для тых, што адбылі ў штрафной, a ў агульны шталаг не выпускаюцца, адбываючы яшчэ адзін, трохі лягчэйшы курс перавыхавання. I на працу ходзяць асобна, i барак таксама ізаляваны калючым дротам., Штрафная рота ў камендатуры значылася літарай «S», прамежкавая — «С». A сядзелі тады ў той «С» чалавек з дзевяноста.
I вось аднойчы на кухні пераблыталі тыя літары, i нам, на трыццаць чалавек, прынеслі дзевяноста порцыяў баланды! Паку ль на кухні раздатчыкі схамянуліся, прыбеглі ў наш барак, адбіраць, мы — во было, дык было! — паспелі высербаць усё. Няхай сабе швабы цяпер лаюцца колькі хочуць!
Вечар наш быў вясёлы — як пасля чаркі. Нават i з небывалай дагэтуль «музыкай»...
Зімой, пад канец сорак пятага года, на ўскраіне зруйнаванага Мінска, каля драўляных домікяў, у адным з якіх я жыў, у горад часта вярталіся грузавікі з доўгай драўнінай, на бясконцую адбудову.
Неяк увечары два з тых лесавозаў спыніліся ўзбоч вуліцы, салдаты ўнутраных войскаў забеглі ў дом да знаёмых дзяўчат, a сваім памагатым, палонным немцам, дазволілі зайсці ў іншыя домікі — пагрэцца.
Нас у пакойчыку было чацвёра: старая маці, маладая жонка, маленькая дачка i я, нарэшце, уладальнік жыллёвай плошчы — цэлых дзесяць метраў!
Ашушканы немец прысеў перад грубкай, у якой гаманіла полымя, пагрэў далоні, потым пачаў гаварыць, балазе ўжо трохі набыльваў «паруску» :
— Цайтунг шрайбэн, радыё шпрэхэн: скоро, скоро нах гаўзе, домой... Унд ніхт скоро, ...твою мат!
Як i не лічачы гэта лаянкай.
Дробязь, a ўспамінаецца. Нядаўна я прыгадаў гэта жонцы. I яна дадала, што я забыўся — як той немец скардзіўся i на харч:
— Hyp суп унд хлеп, онэ путтэр!..
Без масла, значыцца.
А я тады, — таксама жонка мне нагадала, — расказаў яму, як нас кармілі ў іхніх лагерах. I немец змоўк.
Бо ведаў, можа, i значна большае — пра страшны лес палонных чырвонаармейцаў...
1990
ЗАКАЗ I ПРОСЬБА
Пазнейшы наш прэзідэнт В. Казлоў вясной сорак сёмага года быў першым сакратаром Мінскага абкома партыі. Пасля Перамогі прайшло толькі два гады, a ўжо шчымела жаданне ўвекавечыцца ў слове. Ён так i гаварыў: трэба роман. Разумеецца, пра яго. Гаварылася гэта двум нашым маладым таварышам, якіх узяцца за той роман угаворваў ці толькі сам натуршчык, ці i з нейчай дапамогай — я ўжо не памятаю, як i таго, чаму яны не ўзяліся. Затое добра помніцца, як зверху прысланы ў Саюз пісьменнікаў адказны сакратар выклікаў мяне i ўрачыста прапанаваў «дапамагчы Васілю Іванавічу з кнігай». Што азначае такое «дапамагчы», я ўжо чуў i таму яшчэ ўсё памаладому нявыхавана адказаў: «Няхай ён піша сваё сам. I я буду сваё». Нешта так. A ўжо дакладна помню, як адказны здзівіўся: «Ты яшчэ пашкадуеш!..»
Другая спроба ўцягнуць мяне ў падобную службу была зроблена праз дзесяць гадоў. П. Машэраў узначальваў тады Брэсцкі абком партыі. З Пятром Міронавічам мы пазнаёміліся ў пачатку пяцьдзесят трэцяга, калі ён кіраваў камсамолам рэспублікі i рупліва ўдзельнічаў у арганізацыі часопіса «Маладосць». Свойскі ў абыходжанні з намі, першым рэдакцыйным калектывам, мне ён, як часамі здавалася, нібы крыху сімпатызаваў, у гутарках сам-насам збіваючыся з «вы» на «ты». I вось неяк увечары ён пазваніў мне з Брэста дахаты, што трэба было б сустрэцца. A неўзабаве мы i сустрэліся, у оперным тэатры, перад пачаткам нейкага ўрачыстага сходу. Зноў «вы» i «ты», нават пад руку ўзяў на хаду. I горача гаварыў пра тую партызанскую брыгаду, у якой быў камісарам, пра вельмі дастойнага таварыша Р., камбрыга, які варты значна большага, чым пра яго пакуль што вядома. Словам — патрэбна кніга. А мне аніяк не хацелася брацца за гэта. I адчувалася ў агітацыі штосьці «не да канца»: бо як жа гэта пісаць пра камбрыга ды пра брыгаду без камісара-Героя? Я яшчэ ўсё маўчаў. I тут ён сам незнарок дапамог мне, сказаўшы: «Я падумаў, што гэта найлепш зрабілі б два чалавекі: ці Смірноў, ці ты». Сяргей Сяргеевіч якраз тады вёў свае брэсцкія пошукі, i з Машэравым яны сустракаліся часта. Ухапіўшыся за гэты, няхай сабе i міжвольны, тактычны промах таварыша сакратара, я ціскануў у той бок, на Смірнова: вядома ж, лепей, каб ён — усё-такі пісьменнік рускі, маскоўскі, кніга адразу пойдзе шырэй i далей... Потым Анатоль Вялюгін, зямляк i сябар Машэрава па школе, перадаў мне яго нездавальненне... A ўсё ж стаўленне яго да мяне, хоць i з пэўнымі перападамі, дзякуючы падшэптам зацікаўленых асобаў, у асноўным было прыязнае, яшчэ больш за дваццаць гадоў.