А што ўжо казаць пра нас, беларусаў!..
Часамі i сумна, нялёгка бывае ад гэтага, хоць i не думалася ніколі пра зручнейшую, выгаднейшую «родную» мову — другую, з большим! правамі.
Беларус Быкаў напісаў таленавітую аповесць «Сотнікаў», украінка, Шапіцька паставіла па ёй таленавіты фільм «Восхождение». I разам у ix — пра веліч рускай душы галоўнага героя...
I сапраўды па-евангельску: у каго няма, у таго аднімецца, a ў каго ёсць, таму яшчэ i дадасца. Ад беднасці яно, нашай i ўкраінскай, ці ад лішняга багацця?
I робіцца гэта на нашых вачах.
А што ж рабілася вякамі!..
Вудзь ты пісьменнікам нарвежскім, ад чатырох з нечым мільёнаў, ці нават ісландскім, ад некалькіх сот тысяч суайчыннікаў, — цябе ў правінцыялізме не папракнуць.
А так, паколькі ты не сам па сабе, не ад еваіх дзесяці мільёнаў, а з «вялікай сям'і народаў», пры таксама вялікім «старэйшым браце», — так можна.
1958—1992
НАЧЛЕГ
У жніўні шэсцьдзесят чацвёртага года, вяртаючыся на дзвюх машьшах з падарожжа па Літве i былой Уеходняй Прусіі, мы затрымаліся, не даязджаючы да Вільні, над рэчкай Дубісай, каля самотнага хутара. Вырашылі тут i заначаваць. Чатырох лягуць у машынах, a прасіць прытулку яшчэ чатыром мы з Вялюгіным найшлі на той хутар.
Тут я другі раз, пасля латышскага выпадку, сустрэў чалавека, які нічога не разумев па-руску.
Першы раз было два гады перад гэтым, каля Сігулды. Маляўнічай я памятаў яе з ранейшага наведання, a ў той дзень быў зранку такі туман, што мы не толькі красы не ўбачылі, але i з дарогі збіліся. Спыніліся таксама каля хутара, загаварылі са старым латышом, а ён — нічога не разумее...
Так i старая літоўка, з якою мы з Анатолем павіталіся цераз плот. Усміхаецца, разагнуўіныся над градкамі, i толькі сваё: «Ні супранту». A потым яна, нібы толькі што здагадаўшыся, гукнула ў дом: «Альдона!» Выйшла маладая, як аказалася, дачка, што нават працуе ў раёне i пристойна гаворыць па-руску.
— Аднаго чалавека можна было б палажыць у хаце, на кушэтцы, — пачала яна разважаць,— а дзе яшчэ трох — проста не ведаю...
— А на сене? — кіўнулі мы на адрынку.
— Там у нас не сена, а салома.
— I на саломе пераспім.
Словам, сяк-так упрасіліся, сказалі, што прыйдзем зацемна, i гэта, як потым, уранні, мы здагадаліся, мела тут істотнае значэнне.
Ад ракі, дзе было вогнішча, юшка, песні, мы прыйшлі ў адрынку позна.
Салома — не сена, a ў саломе — яшчэ i мышы, Спаць яны нам не далі. Ці жыта дрэнна абмалочана, ці мышэй тут, у чыстаполіцы, такая галодная процьма? Шастаюць, поўзаюць, слінява чаўкаюць то збоку, то з патыліцы, то каля самага вуха. Пляснеш рукой па саломе — заціхнула. Потым зноў. Толькі на досвітку сон нас усё-такі змарыў.
Ненадоўга. Ці то ад ix, мышэй, мы прачнуліся, ці то i ад таго, што пачало спакваля праяўляцца з цемры ўнізе пад торпам. Прычына праяўлялася, з-за якой хоць i ўсмешліва, але туга гасцінная Альдона не хацела пускаць нас на салому.
Каля сцен адрынкі i пасярэдзіне яе стойма i гарызантальна стаялі парасчыняныя труны, крыжы i пірамідкі помнікаў — невясёлае падсобнае рамяство гаспадара, якога ўвечары чамусьці не пабачылі. I ачмурэнне трохі ад нядосыпу, i сцішнавата неяк —пасля мышэй яшчэ i гэтая «мэбля»...
Але дарожны аптымізм зрабіў сваё. Ахвочы вандроўнік, рыбак, юшнік, грыбнік, вогнепаклоннік — Вялюгін, седзячы на саломе, з каласамі, ледзь не з мышамі ў валасах, гледзячы на труны, філосафам уздыхнуў: — Эх, калі б гэта ўвечар было відаць — лёг бы сабе ў адну, накрыўся б ды выспаўся без мышэй!..
1988
ТЫ МЯНЕ ПАВАЖАЕШ?
З жывой цікавасцю i даўняй пашанай да аўтара чытаў у часопісе гістарычны нарыс нястомнага Міколы Ермаловіча, i зноў з усмешкай успомнілася, як я ў канцы зімы пяцьдзесят другога года выступаў у Маладзечанскім настаўніцкім інстытуце, куды мяне запрасіў пісьмова тады яшчэ незнаемы, малады выкладчык роднай літаратуры, іменна ён, Мікола.
Пасля сустрэчы са студэнтамі мы пад вечар абедалі ў рэстаране. Утрох, з рэдактарам абласной газеты, які таксама быў на сустрэчы. Удвух нам было б цікавей, аднак... Цвярозы ён больш маўчаў, а потым пачаў то прасіць, то настойваць, то зноў прасіць зайсці да яго, на свежаніну.
— Жонка, таварыш, будзе рада! Яна ў мяне...
Ён адлучыўся, пазваніў дахаты, i мы нарэшце пайшлі.
На званок адчыніла жонка. А перад ёю, фігуркай з коскамі, маме ледзь не да пояса, — дачка. Яна i прывітала нас, сказаўшы бацьку:
— Табе мала было там з імі піць, ты ix яшчэ дадому прывалок?..