Уранку я пераканаўся, што спадзяваннi мае не былi марныя. Я не спаў ужо больш за гадзiну. Большасць маiх суседзяў няспынна кружляла па сваiх клетках, як некаторыя звяры ў няволi. Калi я раптам усвядомiў, што даволi ўжо доўга паводжу сябе гэтаксама ж, то быў вельмi засмучаны. Я прымусiў сябе сесцi перад кратамi i прыняць як мага больш асэнсаваную паставу чалавека, якi задумаўся. У гэты момант дзверы адчынiлiся, i ў праходзе з'явiлася з вартаўнiкамi самка-шымпанзэ. Па тым, як гарылы мiтусiлiся перад ёю, я адразу ж зразумеў, што яна займае тут досыць высокае становiшча.
Вартаўнiкi, вядома, далажылi пра мяне, бо шымпанзэ, ледзь толькi ўвайшла ў залу, нешта ў iх запытала, i адна гарыла паказала пальцам на маю клетку. Шымпанзэ адразу ж накiравалася да мяне.
Пакуль яна наблiжалася, я паспеў яе разгледзець. На ёй таксама быў белы халат, але больш элегантнага крою, чым у вартаўнiкоў, - з паяском i кароткiмi рукавамi, з якiх высоўвалiся доўгiя рухавыя лапы. Аднак больш за ўсё мяне ўразiлi яе вочы, надзiва разумныя i жывыя. Я падумаў, што гэта добры знак: у нас павiнны ўсталявацца неблагiя адносiны. Яна здалася мне зусiм маладзенькаю, нягледзячы на тыповыя малпавы маршчынкi вакол яе белай пысачкi. У руцэ ў яе была скураная папка.
Яна спынiлася перад маёй клеткаю i пачала ўважлiва мяне разглядаць, адначасова вымаючы з папкi сшытак.
- Добры дзень, мадам, - сказаў я, пакланiўшыся.
Я стараўся, каб мой голас прагучаў як мага больш ласкава. На мордачцы ў шымпанзэ з'явiлася неверагоднае здзiўленне, але яна захавала сур'ёзнасць i нават прымусiла кароткiм жэстам змоўкнуць гарыл, якiя зноў пачалi былi хiхiкаць.
- Мадам цi мадэмуазель, - узбадзёраны, загаварыў я далей, - на жаль, я вымушаны паўстаць перад вамi ў такiм вось становiшчы i ў такiм выглядзе. Паверце, не ў маёй звычцы...
Я ўсё гаварыў i гаварыў, нёс бог ведае што, клапоцячыся толькi пра тое, каб мае словы адпавядалi пачцiваму тону, якога я вырашыў прытрымлiвацца. Калi я змоўк, закончыўшы прамову сама абаяльнай усмешкаю, на якую я толькi быў здольны, шымпанзэ ледзь не аслупянела. Вочы ў яе замiргалi, лоб наморшчыўся. Было вiдаць, як пакутлiва намагалася яна вырашыць найцяжэйшую задачу. Нарэшце яна ўсмiхнулася мне ў адказ, i я сэрцам адчуў, што яна пачынае бачыць ува мне разумную iстоту.
У час гэтай сцэны людзi ў клетках глядзелi на нас без тае злосцi, у якую раней прыводзiлi iх усе мае спробы загаварыць. Цяпер яны здавалiся нават зацiкаўленымi. Адзiн за адным людзi пераставалi кружляць па клетках, падыходзiлi да кратаў i прыцiскалiся тварам да прэнтаў, каб разгледзець нас як мага лепш. Адна толькi Нова раз'юшана кiдалася ў клетцы ад сценкi да сценкi.
Шымпанзэ дастала з кiшэнi халата ручку i пачала нешта занатоўваць у сваiм сшытку. Скончыўшы, яна ўзняла галаву i, сустрэўшы мой усхваляваны позiрк, зноў усмiхнулася. Гэта надало мне смеласцi, i я рашыўся зрабiць яшчэ адзiн сяброўскi жэст. Прасунуўшы руку скрозь краты, я працягнуў ёй адкрытую далонь. Гарылы кiнулiся былi да нас, але шымпанзэ спынiла iх кароткiм загадам, хоць спачатку сама ледзь не адскочыла ўбок. Пасля, авалодаўшы сабою, яна, пiльна гледзячы мне ў вочы, працягнула лапку - тая дрыжала. Я не варушыўся. Яна ступiла яшчэ адзiн крок наперад i паклала сваю лапу з надзвычай доўгiмi пальцамi мне на запясце. Я адчуў, як яна ўздрыгнула ад гэтага сутыкнення, i застыў, каб не спалохаць яе якiм-небудзь неасцярожным рухам. Тады яна пагладзiла мяне па далонi, потым па ўсёй руцэ i пераможна азiрнулася на гарыл.
Я задыхаўся ад радасцi: у душы ў мяне мацнела надзея, што яна ўсё ж такi пачынае прызнаваць ува мне разумную iстоту. I калi шымпанзэ строга загадала нешта гарылам, у мяне мiльганула нават вар'яцкая думка, што зараз вось клетка адчынiцца - i мяне з прабачэннямi выпусцяць з яе! Як я памылiўся! Адзiн вартаўнiк пакорпаўся ў сябе ў кiшэнях, пасля падаў сваёй начальнiцы нейкi белы кубiк. А тая ў сваю чаргу з чароўнай усмешкаю паклала кубiк мне на далонь. Гэта быў кавалачак цукру.
Кавалачак цукру! Я так высока ўзнёсся ў сваiх марах, што расчараванню майму не было мяжы. Нiкчэмная падачка здалася мне такой абразлiвай, што я ледзь не шпурнуў яе шымпанзэ ў пысу. Але я своечасова ўспомнiў пра свае добрыя намеры i стрымаўся. Пакланiўшыся, я ўзяў цукар i пачаў грызцi яго з сама разумным выглядам, якi толькi мог напусцiць на сябе.
Так мы пазнаёмiлiся. Шымпанзэ, як я неўзабаве даведаўся, звалi Зiра. Яна была загадчыцай аддзялення, у якое мяне памясцiлi. Нягледзячы на горкае расчараванне ад яе падачкi, я ацанiў яе розум i ўжо прадчуваў, што ў будучым мне ўсё ж удасца ўсталяваць з ёю кантакт.
Зiра доўга гаманiла з вартаўнiкамi. Як я зразумеў, яна давала iм падрабязныя ўказаннi адносна мяне. Потым яна накiравалася далей, каб наведаць людзей у iншых клетках.
Шымпанзэ з асаблiвай увагаю аглядала кожнага новенькага, рабiла ў сшытку нейкiя запiсы, нашмат карацейшыя за тыя, што былi звязаны са мною. Яна нi разу не рызыкнула наблiзiцца нi да аднаго з дзiкуноў. Калi б яна гэта зрабiла, я адчуў бы, напэўна, рэўнасць. Я пачынаў пранiкацца гонарам за тое, што я тут адзiны чалавек, якi заслугоўвае асаблiвага стаўлення. I калi я ўбачыў, што Зiра, спынiўшыся перад клеткаю з дзецьмi, кiдае iм кавалачкi цукру, то ўмомант дайшоў да шалу, якi можна параўнаць, бадай, толькi з лютасцю Новы, што, ашчэрыўшыся на шымпанзэ, забiлася ў далёкi ад праходу кут клеткi i павярнулася да мяне спiнаю.
Раздзел ХIV
Другi дзень прайшоў гэтаксама, як i першы. Малпы не звярталi на нас увагi, толькi прыносiлi ежу. Здзiўлены, я спрабаваў угадаць, што гэта за ўстанова, але на трэцi дзень нас пачалi выпрабоўваць цэлай серыяй тэстаў, пры ўспамiне аб якiх я й дагэтуль адчуваю ўнiжэнне, але ў той час яны мяне хоць трохi забаўлялi.
Першы тэст здаўся мне спачатку проста бязглуздым. Адзiн вартаўнiк наблiзiўся да мяне, а другi заняўся клеткаю насупраць. Мой вартаўнiк схаваў адну руку за спiнаю, а ў другой у яго быў свiсток. Гарыла ўтаропiлася на мяне, стараючыся прыцягнуць да сябе маю ўвагу, пасля паднесла свiсток да рота i з хвiлiну прарэзлiва свiсцела. Потым яна наўмысна замаруджана выняла з-за спiны другую руку, i я ўбачыў у ёй той самы падобны на банан плод, якi так любiлi людзi Сароры. Трымаючы яго перад сабою, вартаўнiк пiльна назiраў за мною.
Я працягнуў руку, каб узяць банан, але гарыла стаяла надта далёка i наблiжацца не збiралася. Здавалася, яна чакала ад мяне iншай рэакцыi i была цяпер расчараваная. Праз нейкi час, стамiўшыся чакаць, яна зноў схавала банан за спiнаю i пачала свiсцець. Я нерваваўся, не разумеючы сэнсу тэста, i ледзь не выйшаў з сябе, калi вартаўнiк пачаў зноў размахваць бананам на такой адлегласцi, што да яго немагчыма было дацягнуцца. Мне ўдалося, аднак, захаваць спакой i сабрацца з думкамi, каб угадаць, чаго ж дамагаўся ад мяне вартаўнiк, бо здзiўленне яго ўзрастала, нiбыта я паводзiў сябе ненармальна. Зрабiўшы тое ж самае шэсць або сем разоў, ён, напэўна, махнуў на мяне рукою i перайшоў да суседняга палоннага.
Я быў проста збянтэжаны, калi ўбачыў, што сусед мой, а пасля i яго сусед пасля першае ж спробы атрымалi бананы. Тады я стаў пiльна назiраць за другой гарылаю, якая праводзiла той самы вопыт перад клеткамi процiлеглага рада. Вартаўнiк якраз дайшоў да Новы, i я ўбачыў, як яна рэагуе. Гарыла свiснула i замахала перад Новай бананам. Дзяўчына захвалявалася, заварушыла скiвiцамi i...
Мне ўмомант стала ўсё ясна. Нова, чароўная Нова, пры выглядзе ласунку разявiла рот, i з яго адразу ж пацякла слiна, як у галоднага сабачкi, якому паказалi кавалачак цукру. Менавiта гэтага i чакала гарыла, ва ўсякiм разе сёння. Кiнуўшы Нове такi жаданы банан, вартаўнiк перайшоў да суседняй клеткi.
Я ўсё зразумеў i, можна сказаць, ганарыўся гэтым! Некалi я цiкавiўся фiзiялогiяй i быў знаёмы з працамi Паўлава. Мне стала ясна, што тут вывучаюць на людзях рэфлексы - гэтаксама як Паўлаў вывучаў iх на сабаках. Якiм жа дурнем быў я некалькi хвiлiн назад! Але цяпер, з маёй культураю i ведамi, я не толькi разумеў значэнне гэтых вопытаў - я ведаў загадзя, што будзе за iмi. На працягу многiх дзён малпы, напэўна, будуць рабiць тое ж самае: свiсцець у свiсток, потым паказваць што-небудзь смачнае, каб выклiкаць у падвопытных слiнааддзяленне. Праз нейкi час людзi пачнуць пускаць слiну на адзiн толькi свiсток. У iх, кажучы па-навуковаму, выпрацуецца ўмоўны рэфлекс.