...Яна не ўпарцілася, але бегла марудна, бо дагэтуль не бегала ніколі. Калматыя дрэвы атрасалі на яе рэшткі колішняга дажджу, асыпаўся пад ейнымі нагамі прыбярэжны пясок, раставала ў смузе бляклае ранішняе сонца. Усё гэта было невядомае, i не было чым гэта ўсвядоміць. А то поплеч, то крыху адстаўшы, шыбаваў сякач.
Наўкола высіліся магутныя дубы, i зямля была слізкая ад жалудоў. Дзік лётаў паміж дрэваў, гуляў са сваёю здабычай, удаваў спрыт i дзяціную бестурботнасць. Толькі ж убогі той, хто выдае сябе за маладзейшага, як убогі тэатр, дзе ацяжэлыя старцы граюць няўцямную для ix трагедыю Рамана ды Юлыгі.
Нічога не атрымлівалася ў старога секача. У сырасці дрэнна гаілася рана. I ўжо не так вясёла, як жаласціва пазірала на яго змучаная фермаўская свіння. Свінню трэба было вяртаць. Гэткі закон навязала адзінцу прырода. Яе трэба весці назад. Без шчэці яна спруцянее зімой.
...Гэтым разам на ферме ўжо не свяціў пражэктар, але там былі людзі. Дзік адчуваў іхнюю прысутнасць, чуў галасы, i таму гэтым разам далей за хмызы не пайшоў. Борздзенька патрапала да варотаў разбеганая на волі свіння. Нядобрым брэхам зайшоўся недзе сабака.
Сякач павярнуў у лес. Ён быў знямоглы i згаладнелы. Неяк раптам накацілася старасць і, відаць, назаўседы знік той салодкі сверб, што прыгнаў яго сюды. Гэта было незваротна, як пройдзены шлях, калі гэты шлях апошні, гэта значыць самы цяжкі i самы дзіўны, бо не прыводзіць ен нікуды.
Раптам дол трэснуў пад ім i абваліўся. Дзік толькі ціха рохкнуў i паспрабаваў агледзецца. Вакол была сырая i чорная цемра. Уверсе, у квадраце пасткі, зеўрала пустое неба.
Сякач ускочыў на ногі i адразу ж апаў. Hoгі былі перабітыя, з ранаў сачылася кроў.
Ён не крычаў у яміне, як колісь, калі яшчэ здолеў вырвацца ад людзей. Тады была сіла, а цяпер ён часта адчуваў стому i прадчуваў смерць. Гэта было як нудны холад усярэдзіне, i ніколі так, як цяпер, не хацелася жыць. Бо хоча той, хто не мае, прагне той, у каго адабралі. Крыўдна яму, адабранае засталося нябачным i неспазнаным.
Трэба было нечага чакаць: людзей, смерці альбо чаго-небудзь яшчэ, але не ратунку. Бо настаў момант, калі ўжо не бывае ратунку. Тады здраджвае самае святое, што жывіла цябе ад нараджэння...
Сякач апусціў галаву, заваліўся на бок i выпрастаўся. Навокал зрабілася i зусім чорна. Пахла падмоклай зямлёю.
Пройдзе час, уверсе з'явяцца людзі. Бяззубы дзядзька з выцвілымі вачыма i тоўстая кабеціна ў гумовым заплямленым хвартуху. Яны будуць радасна лаяцца па-свойму, i дзік зноў не зразумее іхняе мовы. Нарэшце яны будуць усе большымі глыткамі каўтаць астыглае чырвонае віно, густое-густое, як ягоная кроў. Ці гэта i будзе кроў, салодкая, як віно...
Аднак па яго не прыходзілі.
Пачынаўся яшчэ адзін дзень. I ніяк не наставала смерць.
А можа, гэтак цяпер i будзе? Заўседы... Будуць ісці i не будуць прыходзіць людзі, будзе наставаць i ніколі не настане смерць. Бо нішто не мае пачатку i не мае канца. Без канца гэтая восень, i без пачатку гэтая восеньская ноч.
1984
ТАМ
1.
Паступова, адна за адной, на снежным абшары ўзнікалі чорныя рысы. Яны лучыліся паміж сабой у квадраты, трохкутнікі, трапецыі. I чым бліжэй мы падыходзілі, тым выразнейшымі рабіліся фігуры. Гэта былі хаты. Адна, дзве, тры... Веска...
— Апошняя,— сказаў Герхард.
Мы крочылі па глыбокім нетрывалым снезе. Снег набіваўся ў боты. Боты важчэлі, хліпалі цёплай ад ног вадой.
Пад снегам быў лёд. Рака. Здавалася, што веска таксама, як i мы, на рацэ, i толькі на час спынілася ў сваім падарожжы.
Я ўзяў прыгаршчы снегу i абмыў твар.
Паказалася сляпое, непатрэбнае сонца.
Ззаду паўз бераг валюхаўся наш зялёны грузавік. Гюнтар не рызыкнуў пераганяць машыну па ледзе.
Веска была на беразе. Каля першае хаты мы адчулі цвёрдую, прамерзлую зямлю пад нагамі.
Герхард піхнуў весніцы, паказаў мне рукою на хату i павёў астатніх далей па вясковай вуліцы.
Я ступіў у сенцы i ўдыхнуў гарачага задушнага паветра.
У святліцы на печы, на лавах, проста на падлозе сядзелі людзі.
— Тут уся веска,— сказаў чалавек у кажусе з белай наручнай павязкай.
— Добра,— я згадаў, што толькі сёння кажу гэтае слова ўжо з дзесяты раз.— Пачынай.
Ён згодна хільнуўся i выйшаў з хаты.
Дзеля пэўнасці я яшчэ раз паўтарыў «добра» i рушыў за ім.
Некаторыя хаты ўжо ахапіў сыты жаўтлявы дым. Было па-ранейшаму зацішна.
Паліцай абышоў хату i цяпер булькаў з каністры на ганак. Ён ашчэрыўся, неяк спрытна падсунуўся да мяне i праз гнілыя зубы крыкнуў:
— Пардон... ix... Батракоў.
— Добра,— сказаў я.— Хутчэй.
На падворку з'явіўся Герхард. Ён гучна паўтарыў: «Хутчэй».