XX. Малпа пісаць не ўмее.
АА. Асабліва калі яна ў клетцы. Згодзен. Але гэта высветлілася пазней ужо. А я тым часам быў ашаломлены новай перспектывай. Я вырашыў напісаць кнігу пра чалавека ў чыстым выглядзе, гэта значыць пра раба, гэта значыць пра сябе. Гэта кніга — справа ўсяго майго жыцця, адзіная ў сваім родзе, першая на свеце. Кал, шкарлупінне і іншае смецце, што запаўняла маю клетку, раптам заззялі, нібы брыльянты. Якое багацце! Я сказаў сабе: мы не маем нічога, але затое маем рабства. Яно і ёсць наш скарб. Што іншыя ведаюць пра гэта? Тыя, што жывуць тут? Яны ўсё ўжо напісалі, усё прачыталі, але пра самае галоўнае нічога не ведаюць. Уся літаратура пра рабства альбо фальшывая, альбо бязглуздая. Яна напісана альбо місіянерамі, альбо вольнаадпушчанікамі, альбо, у найлепшым выпадку, рабамі, якія мараць пра волю, значыць, ужо не зусім рабамі. Што яны ведаюць пра ўсеабдымнае рабства, такое, якое звернута само да сябе, замкнутае ў сабе, нават пазбаўленае жадання ці спакусы выйсці за свае ўласныя межы? Якое сабою жывіцца. Што яны ведаюць пра радасці і засмучэнні раба, пра рабскія таемнасці, вераванні і звычаі. Пра рабскую філасофію, касмагонію, матэматыку... Нічога яны не ведаюць, а я ўсё ведаю. І пра ўсё гэта я вырашыў напісаць.
XX. I напісаў?
АА. Не.
XX. Чаму?
АА. Таму што баяўся. (Паўза.) Ты не пытаеш, чаго я баяўся? (Паўза.) Слушна. Я ж размаўляю з земляком, з маім сіямскім братам... Дастаткова таго, што я баяўся, але, каб напісаць, я не павінен быў баяцца. I вось тады, каб не баяцца, я ўцёк.
XX. Ну і што, пішаш?
АА. Пакуль не.
АА. Таму што ўжо не баюся.
XX. Табе дагадзіць цяжка.
АА. Сапраўдная квадратура круга. Замест таго каб скарыстаць мой адзіны шанц,— я страціў яго. Уцёкшы, я перастаў быць нявольнікам. Разрэдзіўся, расплыўся ў гэтай волі. Страціў сваю тэму і, што яшчэ горш, страціў і патрэбу ў гэтай тэме... Тэарэтычна я яшчэ ведаў, чаго хачу, але не хапіла ўжо на гэта ні жадання, ні патрэбы. I тут, на шчасце, я сустрэў цябе.
XX. А што мне да гэтага.
АА. О, ты такі, які быў я. пакуль не перастаў такім быць. Ты — як метэор, што ўпаў на зямлю і ляжыць сабе ў ёй, глыбока засыпаны. Нязменны, неўспрыімлівы да акружэння, прышэлец з іншага свету, мінерал не з нашай планеты. Ты, на шчасце, так і застаўся рабом.
XX. Я не прашу ў цябе такіх мянушак!
АА. Застаўся, застаўся, твае пратэсты дарэмныя. Ты ўпаў мне з неба, як мадэль, як натхненне. У табе я адраджаюся як раб. Ты мне вяртаеш маю ранейшую субстанцыю і абуджаеш ува мне патухаючае імкненне да самавызначэння. Цяпер ужо ты ведаеш, дзеля чаго патрэбен мне.
XX. Зусім не дзеля гэтага.
АА. Хіба я сядзеў бы тут з табою па сваёй волі ў гэтым, як ты сам кажаш, гноі, каб пе рухала мною такая вялікая задумка, такая вялікая місія?
XX. А я табе кажу, што зусім не дзеля гэтага.
АА. Ну, тады скажы, дзеля чаго я сяджу тут з табою? Дзеля чаго, па-твойму? Ну, скажы мне, калі ласка.
XX. Бо хочаш проста пабалбатаць...
АА. А як, скажы?
XX. Звычайна, пагутарыць са мною.
АА. А пра што гэта мы можам размаўляць?
XX. Ды хоць бы пра мух. Пра мух, пра мухалоўкі... Пра тое, як цяпер у нас... Як было... Пабалбатаць сабе, паўспамінаць — звычайная чалавечая рэч. З кім ты яшчэ пагутарыш, як не са мною? З імі? (Паказвае на столь.) Пэўна, што не. Што яны там ведаюць. А зямляк земляка заўсёды зразумее. Што ты будзеш дурыць мне галаву нейкімі рабамі. Ты ж хочаш, пэўна, пагутарыць звычайна, па-людску. Пра лета, пра зіму... Пра тое, што ў нас ядуць, што ў нас п’юць... Нармальна, як свой са сваім.
АА. Няпраўда! У мяне вялікая задумка, я... твор...
XX. Трата-тата, твор. Хіба я не бачу, як круцішся, калі да мяне прыходзіць з дому ліст? Ідзеш тады ў куток і чытаеш кніжку дагары нагамі. Ажно жаль бярэ. Бо ты ж ніадкуль не атрымліваеш ніякіх лістоў.
АА. Не атрымліваю, бо яны мне не патрэбныя.
XX. Акурат так! Не атрымліваеш таму, што ніхто табе не піша. Ні ты каму і ніхто табе. Вось ты сабе і прыдумаў, што напішаш нейкую кнігу. Але і ніякай кніжкі ты не напішаш, хоць такі пісьменны. Можа, яно і лепей, бо пра што ж ты, сірата, напісаў бы?