– Вы змаглі б вылічыць дыяметр зямнога шара?
– Прабачце, не здолеў бы, – адказаў Швейк. – Але, панове, я таксама хацеў бы загадаць вам адну загадку. Перад вамі чатырохпавярховы дом, на кожным паверсе па восем акон, на даху два акны і два коміны, на кожным паверсе па два кватаранты. А цяпер, панове, адкажыце, у якім годзе памерла ў дворніка яго маці?
Судовыя лекары шматзначна пераглянуліся, тым не менш адзін з іх задаў яшчэ такое пытанне:
– Ці не ведаеце вы, якая найбольшая глыбіня ў Ціхім акіяне?
– Гэтага, прабачце, не ведаю, – быў адказ. – Але думаю, што будзе глыбей, чым пад Вышаградскай скалой на Влтаве*.
– Дастаткова? – коратка спытаў старшыня камісіі.
Але адзін з яе членаў папрасіў дазволу задаць яшчэ наступнае пытанне:
– Колькі будзе, калі памножыць дванаццаць тысяч восемсот дзевяноста сем на трынаццаць тысяч восемсот шэсцьдзесят тры?
– Семсот дзевяноста дзевяць, – не міргнуўшы вокам, адказаў Швейк.
– Думаю, гэтага зусім дастаткова, – падвёў вынік старшыня камісіі. – Можаце адвесці абвінавачанага на яго месца.
– Дзякуй вам, панове, – пачціва сказаў Швейк, – з мяне таксама зусім дастаткова.
Калі Швейк адышоў, калегія трох прыйшла да ўзгодненай высновы: Швейк – круглы дурань і ідыёт паводле ўсіх законаў прыроды, адкрытых славутымі вучонымі-псіхіятрамі. У вывадзе для судовага следчага, паміж іншым, стаяла:
«Ніжэйпадпісаныя судовыя лекары прыйшлі да згоды ў вызначэнні поўнай псіхічнай тупасці і прыроджанага крэтынізму прадстаўленага камісіі Швейка Ёзафа, крэтынізм якога вынікае з заявы «Няхай жыве імператар Франц-Іосіф Першы», чаго зусім дастаткова, каб вызначыць псіхічны стан Швейка Бзафа як хранічнага ідыёта. Зыходзячы з гэтага ніжэйпадпісаная камісія прапануе:
1. Судовае следства па справе Швейка Ёзафа спыніць;
2. Накіраваць Швейка Ёзафа ў псіхіятрычную клініку з мэтай высвятлення, у якой меры яго псіхічны стан з’яўляецца небяспечным для навакольных».
У той час як складалася гэтая выснова, Швейк расказваў сваім таварышам па турме:
– На Фердынанда наплявалі, а балбаталі са мной пра яшчэ большую лухту. Напрыканцы мы сказалі адно аднаму, што пагаварылі дастаткова, і разышліся.
– Я не веру нікому, – зазначыў скурчаны чалавечак, на лузе якога выпадкова выкапалі шкілет, – усё гэта адно жульніцтва.
– I без жульніцтва не абыдзешся, – запярэчыў Швейк, укладваючыся на сяннік. – Калі б усе людзі клапаціліся толькі пра добрае самапачуванне іншых, то перабіліся б паміж сабой яшчэ хутчэй.
Раздзел IV. Швейка выганяюць з дома вар’ятаў
Калі пазней Швейк расказваў пра сваё знаходжанне ў доме вар’ятаў, то адзываўся аб ім з незвычайнай пахвалой.
– Дапраўды, не ведаю, чаму гэтыя вар’яты злуюцца, што іх там трымаюць. Там можна поўзаць голым па падлозе, выць як шакал, шалець і кусацца. Калі б хто-небудзь зрабіў тое ж самае дзе-небудзь на вуліцы, дык людзі б дзівіліся, а там гэта самая звычайная рэч. Taм такая вольніца, якая і сацыялістам ніколі не снілася. Там можна выдаваць сябе і за госпада бога, і за панну Марыю, і за рымскага папу, і за англійскага караля, і за пана імператара, і за святога Вацлава*. (Праўда, гэты апошні ўвесь час быў звязаны і ляжаў голы ў адзіночцы.) Яшчэ там быў адзін, што крычаў, быццам ён архіепіскап, але гэты нічога не рабіў, толькі жраў ды яшчэ сеё-тое, што з гэтым звязана, але там ніхто гэтага не саромеецца. А адзін дык выдаваў сябе нават за Кірыла і Мяфодзія, каб атрымліваць двайную порцыю. I яшчэ адзін мужык лічыў сябе цяжарным і запрашаў усіх на хрэсьбіны. Шмат было там шахматыстаў, палітыкаў, рыбаловаў, скаўтаў, калекцыянераў паштовых марак і фатографаў-аматараў. Адзін сядзеў там з-за нейкіх старых гаршкоў, якія ён называў урнамі. Другога трымалі ўвесь час ва ўціхамірвальнай сарочцы, каб не мог вылічыць, калі будзе канец свету. Сышоўся я там і з некалькімі прафесарамі. Адзін з іх усё хадзіў за мною і тлумачыў, піто прарадзіма цыганоў была ў Крканошах*, а другі даводзіў, што ў сярэдзіне зямнога шара ёсць яшчэ адзін шар, нашмат большы, чым знадворны. У вар’ятні кожны мог гаварыць усё, што ў галаве закруціла, якраз як у парламенце. Аднаго разу там узяліся расказваць казкі ды пабіліся, калі занадта блага абышліся з нейкай прынцэсай. Найбольш буяным быў адзін пан, які выдаваў сябе за шаснаццаты том навуковага слоўніка і прасіў, каб яго разгарнулі і знайшлі выраз «пераплётнае шыла», бо іначай яму канец. Супакоіўся ён толькі тады, калі на яго надзелі ўціхамірвальную сарочку. Тады ён пачаў хваліцца, што патрапіў у пераплётны прэс і прасіў зрабіць яму модны абрэз. Увогуле там жылося, як у раі. Можаце сабе галёкаць, раўці, спяваць, плакаць, бляяць, вішчаць, скакаць на адной назе, маліцца, куляцца, поўзаць на карачках, бегаць наўкола, танцаваць, гойсаць, сядзець цэлымі днямі на кукішках і лазіць на сцяну, і ніхто не падыдзе і не скажа: «Гэтак рабіць нельга, гэта непрыстойна, вы павінны саромецца, вы ж культурны чалавек». Але, праўду сказаць, там былі толькі ціха звар’яцелыя. Паўтараю, надта добра там было, і тыя некалькі дзён, што я правёў у вар’ятні, былі найлепшымі днямі майго жыцця.