Калі б старадаўнія муры раптам набылі здольнасць гаварыць, колькі неверагоднага і непаўторна цікавага, займальнага і нават жудасна-страшнага даведаліся б мы сёння. За сваё размаітае амаль 700-гадовае жыццё Крэўскі замак зведаў славу і няслаўе, шум вялікіх бясед і галас ведзьміных шабасаў, разбурэнне і аднаўленне, багацце і заняпад, візіты знаных гасцей і дзяржаўных асоб. Для добрых людзей ён дэманстраваў шчырую і шчодрую гасціннасць, а для ворагаў станавіўся непрыступнай крэпасцю. Не без таго – давялося замку стаць сведкам і непамысных, неапраўданых злачынстваў ягоных гаспадароў.
Дарэчы, кожны беларускі замак меў падобны лёс. А іхняя таямнічасць, загадкавасць звязаны, магчыма, з тым, што просты люд не заўсёды меў свабодны доступ не толькі ў княскія пакоі, але і ў вежы, за пад’ёмныя масты і дубовыя вароты, на саму тэрыторыю замка. Таму дамалёўваў замкавы побыт на свой лад. А мо проста ўсе беды і нястачы абяздоленых сялян і месцічаў, якія мусілі сваёй працай узводзіць і ўтрымліваць замкі, звязваліся з бязмежным багаццем князёў і баяр, поўнаўладных гаспадароў не толькі шыкоўных палацаў, а і тутэйшых зямель з усімі іхнімі насельнікамі.
Як ужо згадвалася, для будаўніцтва замка выбіралі такое месца, якому самой прыродай былі нададзены абарончыя функцыі. Высокая гара, як у Лідскім замку. Сутокі рэк Няміга і Свіслач і вялікае балота на подступах, як у Менску. Узвышанае месца і рака, як у Крэве. Там, дзе надзейнай прыроднай ахоўнасці не ставала, выручалі магутныя сцены і высокія вежы, як у Мірскім замку. Часта ахоўную функцыю выконвалі штучныя ўмацаванні: земляныя валы, вадзяныя равы, як ля Нясвіжскага замка. А сам Радзівілаўскі замак быў абкружаны цэлай сістэмай азёр, цераз якія вяла толькі вузкая грэбля. У выпадку неабходнасці яе можна было хутка разбурыць, надаўшы замку астраўны характар.
Многія абарончыя збудаванні дзеля большай непрыступнасці ўдала спалучалі і прыродныя ўмовы, і штучныя ўмацаванні. У самыя-самыя далёкія часы замкі былі драўляныя. Пазней іх будавалі з камення і цэглы, а старыя, драўляныя, перараблялі, умацоўвалі, дадавалі ім моцы і непрыступнасці. Здаралася, калі не ўдавалася ўдасканаліць, іх проста пакідалі на волю лёсу.
Для пабудовы Крэўскага замка выбралі забалочаную нізіну наўзбоч высокага пагорка, дзе зліваліся рэчкі Крэўка і Шляхцянка. Узводзілі яго замест ранейшага, драўлянага замка, які знаходзіўся на даўнім гарадзішчы. Каб засцерагчыся ад вады, спецыяльна насыпалі пясчаную выдму. А фундамент заглыбілі ажно на 3 метры. Да таго ж паклалі яго на спецыяльныя падушкі з камення і гліны, з дубовых і яловых жэрдак і галін. Гэта рабілася дзеля таго, каб надзейна стаялі высокія і тоўстыя сцены. Каб не ўрасталі ў зямлю яшчэ вышэйшыя вежы. А дасціпныя людзі пасмейваліся, што на гэткіх падушках не будзе мулка не толькі магутнаму замку, а і ягоным гаспадарам.
Будоўля вялася на заходняй ускраіне вёскі Крэва. Дакладная дата пачатку будаўнічых работ засталася невядомай. Па меркаванню гісторыкаў, гэта было ў 30-я гады ХІV стагоддзя. Тады на нашых землях набірала моцы створанае вялікім князем літоўскім і адзіным каралём літоўскім Міндоўгам Вялікае княства Літоўскае. Створана яно было ў 1240-я гады з цэнтрам у Новагародку. Для аховы гэтай дзяржавы і патрэбны былі магутныя і надзейныя абарончыя збудаванні. Узводзіў Крэўскі замак адзін з сямі сыноў вялікага князя літоўскага Гедыміна таксама будучы вялікі князь Альгерд. Вялікія князі ўзначальвалі тады дзяржаву, лічыліся першымі асобамі ў Княстве. Гедымін быў знаным і слаўным князем. Ён стаў пачынальнікам вялікага і магутнага роду Гедымінавічаў, з якім працяглы час быў звязаны лёс беларускіх зямель у складзе Вялікага княства Літоўскага. Гедымін перанёс сталіцу Княства з Новагародка спачатку ў Кернаў, затым у Трокі, а пасля ў Вільню.
СТВАРАЛЬНЫЯ ПАМКНЕННІ АЛЬГЕРДА
Віцебскі князь Альгерд атрымаў Крэўскі замак у 1338 годзе, калі вялікі князь Гедымін падзяліў свае землі паміж сынамі. Было гэта незадоўга да смерці вялікага князя. Заснавальнік княскай дынастыі Гедымін меў 7 сыноў. Кожнага з іх ён надзяліў сваёй доляй уласных валоданняў. Монтвід атрымліваў у спадчыну землі на р. Вілія і ў Чорнай Русі, гарады Кернаў і Слонім. Нарымонту дасталося Пінскае княства, якое за яго нашчадкамі заставалася да канца ХІV стагоддзя. Альгерд аймеў Крэўскае княства і Віцебскую зямлю. У Кейстута заставаліся Трокі – галоўны та той час і вельмі прэстыжны, кажучы сённяшняй мовай, горад, Гарадзенская і Берасцейская землі. Любарт атрымаў Валынь. Гедымін аддаў Яўнуту Вільню, Ашмяны, Браслаў і Вількамір, а таксама пакінуў яму найвышэйшы гаспадарскі пасад, таму Яўнут з’яўляўся вялікім князем літоўскім у 1341–1345 гадах. Карыяту даставалася ўся іншая зямля Чорнай Русі і Новагародак.