— Што было, што было… Спіўся Сяргей, у аварыю патрапіў, — нехаця сказаў Клім.
— Дакладна. Усё дакладна, — у згодзе паківаў галавой Сямён. — А ў каго ён у пакоі да трэціх пеўняў гарэлку піў? Хто яму наліваў? Ай, вялікая сіла — гарэлка. Не да ідэй стала светлай галаве. А гэта ты, Клім, яго спайваў. І ў той вечар, калі ён разбіўся, ты частаваў сябра свайго. Моцна частаваў. Чаго маўляў, не выпіць, у мяне заначуеш, за руль не сядзеш. А потым ты быццам за бутэлькай пайшоў, ды заадно і сваёй знаёмай дзеўцы патэлефанаваў — прыходзь тэрмінова. І прыйшла дзяўчынка. Па твайму званку прыйшла, а не сама, як ты Сярожку сказаў. Ён, зразумелая справа, не захацеў вам перашкаджаць. Адправіў ты яго, у вусцілку п'янага. Ён і з'ехаў. Назаўжды з'ехаў. А паперы яго засталіся. У цябе засталіся, у мяне засталіся. Калі праз паўгода ты са сваёй працай на вяршыню славы сваёй падняўся, купіў я часопіс той разумны з тваёй пісанінай. Нічога я там не зразумеў, але параўнаў з Сярожкінымі паперамі… Украў ты! Нябожчыка абабраў! — Сямён перайшоў на крык. — Усё прахам у цябе пойдзе, калі я свае паперкі, Сярожкай спісаныя, пакажу, дзе трэба!
Кліма як кантузілі гэтыя словы бацькі. Ён некалькі раз адчыняў рот, каб загаварыць, але толькі праз хвіліну маўчання ў яго атрымалася выціснуць з сябе:
— Ды як… Як ты смееш мяне ў чым вінаваціць? Што ты разумееш у навуцы? Што ты ўвогуле ведаеш аб маіх справах?
— Смею, смею, — спакойна ўжо і ўпэўнена адказаў Сямён… — Я не разбіраюся — іншыя разбяруцца.
— Ты… ты… — У Кліма не знайшлося слоў, ён падняўся і моўчкі выйшаў з хаты.
— Куды? — наўздагон кінуў яхідна Сямён. — Тэлефанаваць пайшоў, каб кватаранты не спяшаліся? Ідзі-ідзі…
— А ты гад… — пасля хвіліннай цішыні працадзіў скрозь зубы Іван.
— Маўчы, да цябе чарга не дайшла, — адмахнуўся як ад мухі Сямён.
— Мяне не возьмеш, я сяброў не спайваў.
— А цябе і браць не буду. — Сямён быццам задумаўся на хвіліну, працягнуў: — Лена твая, яна па бацьку Антонаўна? Котова Алена Антонаўна, а?
— Што? — Лена здрыганулася.
— Не чапай Лену! — Іван прыпадняўся на крэсле.
— А я і не чапаю. Пакуль не чапаю. А магу і спытаць: чым ёй яе юнацтва запомнілася, што найбольш узрушыла… Потым спытаю, прыйдзе чарга… Я вось пакуль з дачушкай пагаварыць хачу.
— Ну, я чым саграшыла? — імкнучыся захаваць самавалоданне, загаварыла Надзея, але голас выдаў яе, задрыжаў.
— Што, няма граху за душой? Пакапайся ў душы, пакапайся, можа на дне там што і ляжыць… Насцю Дворыну памятаеш? — рэзка выгукнуў Сямён.
І Надзея раптоўна, быццам стукнулі яе, асунулася.
— Памятаю…
— Мне табе расказаць, як ты да яе двух грамілаў падаслала даўгі выбіваць, і што з гэтага выйшла?
— Я ніякіх грамілаў не засылала… — пабялеўшы выгаварыла Надзея. — Не думала, што так выйдзе… — з горыччу прадоўжыла яна. — У мяне рэйс зрываўся, я сама без грошай была, а яна хавацца ад мяне кінулася.
Сямён сеў прама, зноў стаў калупаць у зубах каравым доўгім пазногцем.
— Хавалася яна, гэта дакладна. Тут у нас, у вёсцы і хавалася. У хляву, побач з каровай. Бо ёй гэтыя грамілы, як там яны завуць, лічыльнік уключылі.
— Я іх не пасылала! Я іх у вочы не бачыла! — у роспачы закрычала Надзея.
– І гэта дакладна, — кіўнуў Сямён. — Табе іншы знаёмы. Той, да якога ты звярнулася, ды за гарэлачкай угаварыла дапамагчы доўг вярнуць.
— Няпраўда, — выціснула Надзея скрозь зубы. — Не так усё было! Не дакажаш…
— Дакажу, дакажу… — упэўнена працягнуў Сямён. — Насця да мяне забягала грошай пазычыць. Цябе згадвала, гаварыла, што забіць яе могуць. Грошай я ёй не даў — з дзяцінства гэтую шалахвостку ведаў.
— Ніхто Насцю не забіваў…
— Гэта так. Сама павесілася, — згадзіўся Сямён. — Толькі яе перад гэтым ох як білі. Балюча білі. І такое з ёй вытваралі, такое вытваралі… Усё я праз шчылінку бачыў. Старая адрына, шмат у ёй шчылінак. І чуў я ўсё. Дзве тысячы з яе пыталі. А з тым лічыльнікам і ўсе чатыры. Паперы ёй падсоўвалі, каб падпісала. А яна адмовілася, крывёй плявалася. Яны ёй дзень тэрміну далі, з'ехалі. А яна, адразу пасля гэтага, пятлю зрабіла, на шыю накінула, ды і скокнула. І хруснулі пазванкі… Імгненна, стала быць памерла, не мучылася…
Іван амаль ускочыў з крэсла, навіс над сталом — збялелы, напружаны, закрычаў:
— Ты бачыў? Ты, гад, глядзеў, як яе білі і гвалтавалі, глядзеў, як яна робіць пятлю, вешаецца? Ты не паклікаў на дапамогу, не спыніў яе, не паклікаў маці? Ты не гад. Ты горшы…
— А чаго ў чужое жыццё лезці? — абыякава зазначыў Сямён, не звяртаючы ўвагі на “гад”. — Жыццё ў кожнага сваё, кожны ім распараджацца вольны.