Іван Шамякін
СЦЯГІ НАД ШТЫКАМІ
Аповесці, апавяданні
Падрыхтаванае на падставе: Іван Шамякін, Сцягі над штыкамі. Аповесці, апавяданні, — Мінск: Мастацкая літаратура, 1978.
Copyright © 2015 by Kamunikat.org
ПЕРШЫ ГЕНЕРАЛ
Пачалася грыбная «эпідэмія». У суботу i нядзелю сотні машын, аўтобусаў, напоўненых людзьмі з кошыкамі i вёдрамі, вырываюцца з Мінска па ўсіх промнях дарог, што рассякаюць квадраты лясоў, блізкіх i далёкіх. Уяўляю гэтыя дарогі i прыгарадныя лясы з вышыні, з самалёта — бачыў неаднойчы, адлятаючы ў далёкія падарожжы ці вяртаючыся дадому.
Выязджаем на досвітку ў кірунку не лепшых лясоў, не самых грыбных — гэта цвёрдае перакананне майго сябра Міхася, заядлага грыбніка, якому належыць заслуга адарваць мяне ад пісьмовага стала, ад рукапісаў, сваіх i чужых, i пацягнуць на цэлы дзень у незнаемы лес.
Міхась выказвае свае меркаванні наконт таго, што ёсць лепшыя грыбныя мясціны — за Лагойскам, пад Чэрвенем, на Уздзеншчыне. Але трэці пасажыр робіць выгляд, што не чуе гэтага. Вядзе ён у свае лясы.
Ён, гэты трэці,— генерал у адстаўцы Жмянькоў Піліп Рыгоравіч. А з генераламі не спрачаюцца, ix слухаюць i выконваюць загады. Так у самым пачатку пажартаваў я.
Піліп Рыгоравіч азірнуўся на мяне, весела бліснуў маладымі вачамі. Зусім не дзеля прыгожага эпітэта, якім належыць узвысіць генерала, пішу я гэтае слова — «маладым». У яго сапраўды маладжавы твар. Па вачах, шчаках i нават па снежных вусіках чалавеку ніяк нельга даць столькі год, колькі ён у сапраўднасці пражыў,— без нечага невялічкага семдзесят. Выдавала... шыя. О, гэта здрадлівая частка цела! Яна выдае не толькі жаночыя гады!
Мяне здзіўляла: чаму пры такім маладжавым твары шыя гэтак бязлітасна спаласавана маршчынамі? Ззаду, з карку, на які я мімаволі, бо гойдаўся адзін на заднім сядзенні, мусіў глядзець усю дарогу, скура на шыі ажно пабурэла, задубела, i маршчыны ненатуральна глыбокія, як шрамы. Я падумаў, што тры вялікія вайны i некалькі меншых — Іспанія, Фінляндыя — не пакінулі бачных слядоў на твары, на руках старога генерала, але, мусіць, адбіліся вось такім чынам — на шыі.
Нічым іншым чалавек, які вёў нас у грыбы, не вызначаўся. Невысокі, крыху па-старэчы, згорблены, хударлявы. Толькі апрануты трохі дзіўна: падношаны, з тонкага генеральскага сукна фрэнч i цывільны капялюш, стары, зялёны, з шырачэзнымі палямі. Такія капелюшы мы насілі як былі маладыя — гадоў пятнаццаць назад. Хоць я разумеў, што гэта вельмі зручна, каб лазіць па ельніку, але капялюш гэты трохі смяшыў. Карцела пажартаваць наконт яго, але я не адважваўся — толькі пазнаёміўся з чалавекам i зусім не ведаю, як ён ладзіць з гумарам.
Міхась трохі суцешыўся, калі міма яго не надта борздага «Масквіча» прашмыгнула колькі «Волгаў». Грыбнікі абганялі адзін аднаго, хітравалі.
Прыгадалася, як некалі хітравалі мы з бацькам, i я расказаў пра гэта сваім спадарожнікам.
Ляснік, які лепш за каго іншага ведаў свой абход, адкрыў «залатую жылу» за балотам, у маладым дубняку, дзе раней грыбоў не знаходзілі. За якую гадзіну мы з бацькам нарэзалі крамяных бурштынавых — адзін у адзін — баравікоў не два кошыкі, а два кашы — круглыя, лазовыя плецяні, якія ў нас, на Гомельшчыне, носяць на плячы i ў кожны з якіх можна насыпаць пуды два бульбы.
Калі мы вярталіся з такім багатым зборам, нас убачылі грыбнікі з бліжэйшай вёскі — Краўцоўкі. Нават сярод лесавікоў, многія з якіх у той час жылі з грыбоў, ягад ды з парубкі лесу, столькі «дабракоў» — так ласкава ў нашых мясцінах называюць белыя грыбы — у лесніковых кашах зрабілі падзею. Калі назаўтра на досвітку мы з тымі ж кашамі выйшлі ў халодны туманны паўзмрок лесу, каб наведаць ураджайны дубнячок, то выявілі, што леснічоўка наша ў асадзе. Пад парканам, за стажком сена, пад роснымі кустамі крушынніку ў канцы гарода, у маладым сасняку за хлявом ляжалі грыбнікі — каб прасачыць, адкуль ляснік носіць гэтулькі «дабракоў». Але вопытныя лесапарубшчыкі не ўлічылі той пільнасці, якую меў не толькі ляснік, але i яго сын, хлапчук, бо да яе прывучыла нас лясное жыццё ўдалечыні ад вёскі, ад людзей. Першы ж зялёны след на срэбнай ад расы траве пра ўсё расказаў, усё адкрыў. I бацька прыняў вясёлае рашэнне: павадзіць «грыбных шпіёнаў» за нос. Гады за тры да гэтага парубшчыкі паранілі бацьку ў нагу — у той час леснікі вялі цэлыя баі,— i ён моцна кульгаў. Але не пашкадаваў свае пакалечанай нагі, абы захаваць у тайне грыбніцу. Бацька павёў «шпіёнаў» па самых бязгрыбных мясцінах, па балоце, па лесасеках, зарослых маладым асіннікам i калючай малінай.
Абрасіліся з ног да галавы. Выхадзілі дзесятак вёрст, набілі ногі. Я, малы, высалапіў язык, не рады быў грыбам, беламу дню. Пакуль не пераканаўся, што самыя ўпартыя з назіральнікаў знемагліся ці, зразумеўшы, што ix знарок водзяць не там, адсталі, бацька далека абыходзіў запаветны дубняк. А ён такі зноў шчодра ўзнагародзіў нас за ўвесь паход, за мазалі на нагах.