Я бяру толькі тыя промахі, якія па неахайнасці аўтараў і недаглядзе рэдактараў пабачылі свет і, на жаль, зажылі самастойным жыццём. Звычайна гэта выпраўляецца на ранняй стадыі – у рукапісе. У нашых двух, нават трох выпадках трэба было б “пасадзіць” галаву Вальтэра замест галавы Чэхава, зменшыць герою акрайчык хлеба і памяняць Дастаеўскага на Талстога.
Аднак гэта хутка і без праблем робіцца, калі аўтар адэкватны. Калі ён давярае рэдактару, слоўніку і крыніцам паходжання цытат.
Калі ж ён упёрты, як баран, ды яшчэ ўзброены якімсьці білетам якогасьці саюза (як ідульгенцыяй ад бяздарнасці, як пропускам у літаратурны рай), такому сто слоўнікаў пакажы – без толку.
А між тым твор яго пачынаецца: “Чалавек шагаў...” Кажаш: “Ну а чым кепска – крочыў, ступаў, цёгся, валокся, плёўся, перастаўляў ногі?”
– Не, я хачу – шагаў. Мне казалі, што можна так, а хто – не помню, і недзе я чытаў, а дзе – забыўся.
Чалавеку, не звязанаму з рэдактарствам, немагчыма паверыць, што робіцца ў літаратуры апошнім часам. Праца рэдактара ўсё больш ператвараецца ў працу псіхолага, у пэўных выпадках – псіхатэрапеўта. Але гэта было б паўбяды. Усё часцей рэдактару даводзіцца выконваць ролю ідэолага (зампаліта, палітрука), калі на першае месца ў ацэнцы твора ставіцца не мастацкая вартасць, а “партыйная прыналежнасць” аўтара.
Ужо згаданы намі Антон Чэхаў, ацэньваючы некалі раман сярэдненькага французскага пісьменніка Эдуарда Рода, мімаходзь даў бліскучую характарыстыку цэлай літаратурнай з’яве:
“Если, г. Золя, мы и не так талантливы, как Вы, то зато мы в Бога веруем”.
– Хай мы і пішам “шагаў”, затое да ўладаў лаяльныя. Вот так-то, господа!
3.
Яшчэ адна старая, “дробная” пісьменніцкая тэмка.
Чалавек напісаў апавяданне, 21 старонку. Яно прынятае да друку. Шчаслівы аўтар, тым не менш, рэдка калі забудзе пацікавіцца: “А что я буду с этого иметь?”
– Колькі я за яго атрымаю?
– Ну, прыблізна дзвесце дзесяць тысяч, – адказваю я, успамінаю сваю ідэалагічна-выхаваўчую функцыю і, калі аўтар чалавек малады і не безнадзейны, пачынаю тлумачыць, што літаратурная праца павінна быць самадастатковай, што грошы ў ёй не галоўнае, што найвышэйшы ганарар для пісьменніка – давядзенне свайго твора да дасканаласці...
– Каб словам было цесна, а думкам прасторна.
– Ах, вунь яно што, – мармыча аўтар. – Вось як трэба пісаць... Цяпер зразумеў. А ведаеце – можна, я сваё апавяданне забяру і яшчэ над ім папрацую? Падпраўлю, перапішу, скарачу...
Праз некаторы час апавяданне зноў у мяне на стале. Яно ў тры разы карацейшае і ў тры разы лепшае. Я радуюся не менш за аўтара. Мае словы не прапалі дарма. Якая ўсё ж цікавая, любімая, важная для людзей наша рэдактарская праца!
І вось апавяданне надрукавана ў часопісе. У дзень выплаты ганарару аўтар заходзіць да мяне і ўпалым голасам, нічога не разумеючы, кажа:
– Семдзесят тысяч... Але ж вы казалі, апавяданне пасля дапрацоўкі стала ў тры разы лепшым?
– Так і ёсць.
– Дык што ж гэта... За твор, у тры разы горшы, плацяць у тры разы больш, і наадварот?
Я разводжу рукамі. Такая ў нас дзіўная ганарарная арыфметыка. З апушчанай галавой аўтар выходзіць, і няцяжка здагадацца, у якім накірунку ён будзе працаваць далей, які з варыянтаў выбярэ – сем старонак прыстойных ці дваццаць сем пасрэдных.
4.
Зараз у нас спярша пацякуць слінкі, а потым слёзкі.
Ёсць на адным з курортаў Францыі віла. Нічым, здавалася б, не знакамітая. Так сабе – палац як палац.
Аднак жа калі вядомы расіянін – начальнік Чукоткі, народжаны ў Комі яўрэй літоўскага паходжання з беларускім прозвішчам, уладальнік англійскага футбольнага клуба і розных “заводаў, газет, параходаў” захацеў набыць яшчэ і гэты палац ва ўласнае карыстанне, яму катэгарычна адмовілі, нават нягледзячы на яго грошы.
І ведаеце, чаму? Аказваецца, віла знарок пабудавана для “стомленых ад жыцця французскіх пісьменнікаў”. Менавіта такая фармулёўка.
Наіўныя, смешныя французікі! Замест таго, каб разбірацца з сваімі касмічнымі праектамі, ядзернай зброяй, атамнымі электрастанцыямі і бунтамі ў парыжскіх прыгарадах яны яшчэ знаходзяць час на нейкіх пісьменнікаў, да таго ж стомленых ад жыцця! Апошняе асабліва сімпатычна, бо ясна, што гэта наўрад ці Мантэні і Мапасаны, – хутчэй за ўсё гэта пісьменнікі ўзроўню прыкладна нашага Міколы Купрэева, які памёр у доме састарэлых, а пры жыцці, ратуючыся ад холаду, ездзіў у электрычках ад Івацэвічаў да Жабінкі і назад...