Туман ярам, туман даліною.
За туманам нічаго нявідна.
Толькі відна дуба зелянога…
Жаўнеры зь ліку наймітаў, што вартавалі каля паркана пры Чачэрскай браме, запатрабавалі ад пеюноў спыніцца. Тыя сталі.
– Хто такія? – спытаў старэйшы з вартавых, верагодна дзесятнік.
– Пан Аўсей Пац казаў ісьці вам на ўспамогу, – басіў Дзяніс Дудар.
– Нам ваш Пац ня ўказ. У нас ёсьць свой ротмістр і яго заступнік.
– Але стан небесьпячэнства вымагае паспалітай чыннасьці валечнай, – нібы з паперы чытаючы, гаварыў Дзяніс. – І ваш ротмістар, і заступнік ягоны ўжо нежывыя. Пан Мантгомэры каначаткова праваліўся ў сон вечны. Пан Заякот ускіпеў ранамі ад шабель галцяёў казацкіх. Хіба ня чуеце стрэлаў па той край горада?
– Чуем, – голас дзесятніка прыкметна набрыняў зьбянтэжанасьцю. Ён выяўна вагаўся: верыць ці ня верыць прыбышам, пра якіх ніхто раней не папярэджваў. Адзінаццатка ўзброеных мяшчанаў напружана чакала ягонага рашэньня.
– Добра, – урэшце сказаў той, – давайце дзяліцеся: адна частка ў помач варце праваруч ад брамы, другая – леваруч. Шыбчэй толькі.
Мяшчане амаль ушчыльную падыйшлі да паркана і, паколькі пачынала віднець, змаглі добра разгледзіць жаўнераў пры байніцах. Лявон Гамелька застаўся на месцы.
– Ты чаго бавішся? – з сапраўдным неўразуменьнем спытаўся дзесятнік.
– Я адзінаццаты, – усьміхнуўся Лявон, – а адзінаццаць сёньня твая самая нешчасьлівая лічба.
Усьмешлівы мешчанін дзіўна махнуў правай рукой, і лязо кароткага меча нарабіла холаду ў грудзях важака вартавых. Адчуць наступную гарачыню небарака не пасьпеў, прыняўшы ў свае абдоймы сьмерць. Адначасова Лявонавы таварышы паднялі мушкеты і ўдарылі па бліжэйшых вартавых. Зь вежы пачулася вуркатаньне: жаўнеры на ёй не імкнуліся вызіраць, затаіліся. Гамелька ступіў пад арку, дастаў ключ, уставіў яго ў замок і вялікім высілкам пракруціў два разы.
– Шабака, што ты рабіць?! – прагучэлі зьверху скаверканыя словы найміта.
– Татусь твой сабака, крутасёр, – адказаў Лявон і дадаў. – Калі самі падымеце вароты, абяцаю адпусьціць.
Голас быў настолькі важкім, вострым, бліскуча сталёвым, што здавалася хопіць толькі яго аднаго, каб пасекчы каго-заўгодна на шматкі. На вежы пачалася спрэчка. Вартавыя пару хвілін запальчыва даводзілі нешта адно аднаму. Ажно ўрэшце грымнуў стрэл, і вароты сталі павольна падымацца.
– Цудоўна. Скачы ў роў і давай чосу адсюль да Сажа. За ракой зможаш перачакаць, а можаш адправіцца, куды захочаш, – пацьвердзіў сваё абяцаньне мешчанін. Вартавы так і зрабіў. Не зважаючы на мітусьню за сьпінай, Лявон выйшаў праз вароты на мост, набраў у грудзі ранішняга паветра і гучна крыкнуў: “Вольны хо-о-д!” Рэха звонка ўторыла яму. Казакі, што стаялі ля садоў, рушылі на ягоны кліч. Бачачы іх набліжэньне, ён сьмяяўся. Сьлёзы міжволі ўпалі з вачэй. Вялікая гакаўнічая куля, што ляцела ззаду, ударыла Лявона ў сьпіну, перабіўшы хрыбет. Ён здолеў павярнуцца і толькі глянуць у зеўру Чачэрскае брамы, скуль ляцелі яшчэ дзьве варожыя кулі…
15.
Капітан Мантгомэры здрыгануўся і ў адно імгненьне падахапіўся з свайго месца. Пераляканы пахолак, як мог, патлумачыў яму сэнс адбыванага ў Гомеі, паказваючы пальцамі ў розныя бакі. З усіх бакоў гучалі стрэлы. Ёган выбег з дому і прыслухаўся. Найбольшы шум далятаў ад Рэчыцкай брамы. Туды ён і прыпусьціў. Казакі тамака перасталі страляць, але не давалі апалчэнцам папусткі, шпурляючы ў іх цяжкімі дубовымі калодкамі. Пабаёвішча было ўсьцелена целамі забітых і цяжкапараненых. Сотнік Пац, страціўшы багата людзей, ня мог пераламіць бой на сваю карысьць. Ці не адзінай удачай быў пачарнелы ад копаці, зрашэчаны кулямі другі паверх мяцежнай вежы.
– Пан Аўсей, каб цябе немарасьць брала, – лаяўся Мантгомэры, – ня стой, як божышча паганскае, а камандуй.
– Камандую я. Толку ніякага. Паглядзі, пане, якое зьвяр’ё перад намі.
Капітан ня стаў разглядваць казакоў, а больш пільна зірнуў на апалчэнцаў – такіх жа горкіх маладзёнаў, як і сам сотнік. Яны стаялі няроўным шэрагамі, ашчапераныя шаблямі, спрабуючы разам адбіць чарговую дзеравяшку. За сьпінай у кожнага вісеў некрануты ў баі бярдыш. Ёгана ледзьве паляруш ад злосьці не хапіў.