«Бабуля, якая вёска?»
«Казюры».
Я чартыхнуўся: мы — такі праўда — паўночы кружылі вакол гэтых Казюраў, бо па разліках праехаць міма іх павінны былі гадзіны тры назад. На мой голас высунуўся са свайго ўкрыцця ў сенцах сам гаспадар, нестары яшчэ чалавек, і адразу шэптам папярэдзіў:
«Таварыш Антанюк, гарнізон у нас. У школе».
«Ды ведаю. Але ж нам трэба пераначаваць. Коні не цягнуць. Думаю, спяць яны, вашы паліцэйскія».
Сяло вялікае, і ад школы мы былі няблізка — на дальнім краі сяла. А што, калі заначаваць пад бокам у паліцаяў? Наўрад ці хто мог убачыць у такую завіруху. А калі і ўбачылі суседзі, то ніхто не выдасць, не ўзніме трывогі. Акрамя ўсяго іншага, каму з сялян хочацца, каб бой завязаўся ў іх сяле?! Паначаваць там, дзе стаіць паліцэйскі гарнізон, — нядрэнная дэманстрацыя нашай партызанскай сілы. Далібог, мне спадабалася такая ідэя. Але гаспадар астудзіў:
«Сусед ненадзейны. Небяспечна».
Сказаў ён шчыра, з клопатам пра нас ці можа больш думаў, каб не наклікаць бяды на сваю сям’ю, — невядома. Урэшце, з нашага боку таксама было б неразумна ставіць людзей пад удар. Лішняя перасцярога нікому не шкодзіла ў той час. Да таго ж, у адной хаце не размясціцца — нас ехала чалавек семнаццаць.
«Што ж нам рабіць?»
«Дабірайцеся да Стрыгуноў».
Стрыгуны — суседняя вёска, невялічкая, бліжэй да лесу, да яе яшчэ кіламетры чатыры.
«Баюся, што зноў будзем блукаць. Бачыш, як задзьмула?»
«Я правяду».
Конь — найразумнейшая жывёліна! Ён адразу пачуў, што кіруе ім чалавек, які добра ведае дарогу. Без прыгод, даволі хутка мы дабраліся да месца начлегу. Праважаты наш начаваць не застаўся, як ні ўгаворвалі яго партызаны, ведаючы, што можна ў такую завіруху збіцца з дарогі ў полі. Між іншым, я прапанаваў таму дзядзьку:
«Хадзем да нас, разведчыкам будзеш».
«Не магу, таварыш Антанюк, лёгкія хворыя».
Можа і праўда — кашляў чалавек усю дарогу.
Што ж, не можа — дык не можа, нікога гвалтам не цягнулі. А пад раніцу, гадзіны праз чатыры якія, не больш, вартавы прывёў у хату, дзе я спаў, яе — Марыну Казюру. Выявілася, што чалавек, наш праважаты, — яе брат. Яго я не ведаў па даваеннай рабоце. А яе ведаў добра. Я казаў ужо, яна была лепшая льнаводка… да вайны. І цяпер працуе. Гады два назад я заязджаў у Казюры. Марына — на ферме даяркай, вучыць маладых.
Разбудзілі мяне тады — убачыў яе, заснежаную, і спалохаўся.
«Што здарылася, Марына?»
«Нічога, Іван Васільевіч. Пагаварыць прыйшла».
«У такі час?»
Усміхаецца. Шэптам, каб не разбудзіць партызан:
«А дзе ж яшчэ я пагаварыць з вамі магу? У раён не паедзеш. У райза не зойдзеш. У лесе знайсці вас нялёгка. Спрабавала…»
«Што ж, давай пагаворым».
Накінуў я кажух, прысеў да стала.
Яна развязала хустку, асцярожна каля парога абтрэсла снег, ціхенька абмяла буркі, пашытыя са старога шыняля.
Шэпча:
«Іван Васільевіч, хачу параіцца з вамі наконт хлопцаў сваіх».
Сыноў яе я таксама ведаў. І што муж у першы дзень вайны пайшоў у армію.
«А што з імі, з тваімі хлопцамі?»
«Ды пакуль што нічога. Але страшна мне за іх. Рвуцца немцаў біць. У партызаны збіраюцца. Аружжа ўсякае ў хату цягаюць. Чаго добрага, паклічуць бяду. З паліцаямі заядаюцца. І сварылася я з імі, і лупцаваць спрабавала. Ды дзе там! Чуе сэрца — не ўтрымаць мне іх. Але куды яны пойдуць, да каго трапяць?.. Вунь, кажуць, часам і паліцаі партызанамі прыкідваюцца. І бандыты ўсялякія… Я ўжо думала: каб дзе свой чалавек быў. А тут брат мой, Саўка, пастукаўся пасярод ночы і перадае навіну: „Марына, кажа, да мяне толькі што партызаны заязджалі. І, ведаеш, хто імі камандуе? Антанюк…“»
Карацей кажучы, папрасіла яна ўзяць яе сыноў у атрад.
А хлопцы, па сутнасці, дзеці яшчэ: аднаму няпоўных семнаццаць, другому — пятнаццаты. Аднаго старэйшага пускаць нельга, малодшы ўсё адно з дому ўцячэ.
Нялёгка маці самой адсылаць дзяцей на вайну. Адзіных сыноў. Больш у яе — нікога. Муж на фронце, невядома, ці жывы, ці можа даўно ўжо ў зямлі. Адна застаецца ў пустой хаце. Ды яшчэ, напэўна, паліцыя прычэпіцца: куды сышлі сыны? Даведаюцца, што ў партызанах, — дабра не чакай. Яна не казала пра гэты свой мацярынскі боль, пра страх. Але я разумеў. Яна толькі папрасіла:
«Будзьце ім за бацьку, Іван Васільевіч. Вам давяраю…»
Я мог бы ганарыцца: вышэй на свеце даверу няма — калі маці аддае табе сваіх дзяцей. Але ж яна, безумоўна, спадзяецца, што я зберагу іх і вярну ўзмужнелымі героямі. Ды ці разумее жанчына, што ні ёй, ні сабе, нікому не магу сказаць: так, я зберагу іх, тваіх дзяцей, не бядуй, не хвалюйся…