— Яна працавала ў Жабінцы і не паладзіла з дырэктарам. Так заеліся. Камісія аблана разбірала. Праўда была на яе баку. Але мне стала страшна… Маладая, гарачая. Толькі табе, Ваня, я прызнаюся: мне стала страшна. Я зрабіла ўсё, каб перавесці яе сюды. Пад сваё крыло. Чуць угаварыла. Упрасіла райана… Але і тут яна пачынае вайну з дырэктарам саўгаса. Не можа, каб ціха…
— А навошта ціха, калі чалавек ваюе за праўду?
— Праўда… Ах, Іван. Зразумей. Я баюся…
— Ты зрабілася такая баязлівая?
— Думаеш, я была калі-небудзь смелая? — Надзя сумна ўсміхнулася і зірнула на гадзіннік.
— Ты спазняешся. Ідзі.
— Я пайду. Ты галодны? Ты ішоў пехатой? О божа! Як я пакіну цябе! Прабач, калі ласка…
— Ты просіш прабачэння, як у чужога. А я — свой. І ўсё знайду сам.
— Але. Там малако, у шафцы. У каморы сала… Не, я дам заданне… Скажу завучу.
— Не рабі гэтага! Я прашу. Навошта лішнія размовы?
— Ваня! Адзінае, чаго я не баюся — што скажуць пра мяне. Колькі было размоў — ты ведаеш.
— Ведаю. Аднак урокі не зрывай. Няма прычыны.
— О-о!.. Няма… Не сумуй тут.
— Не буду.
— І паеш.
— Што-небудзь знайду.
Яна выйшла. А ён застаўся стаяць пасярод хаты і слухаць… цішыню. Не, цішыні не было. Галасы за акном… І ходзікі… Яны ўпарта адстуквалі: «не так, не так». Дзіўная гукавая асацыяцыя гэтая насцярожыла Івана Васільевіча. Можа праўда, што не так? Што? Ён слухаў самога сябе, свой чуткі сейсмограф, які павінен запісаць усе хістанні. Нічога не запісвалася. Нерухома цяжэлі пласты пачуццяў. Цішыня. Усё-такі цішыня — такая, што нечаканы стук дзвярэй прымусіў уздрыгнуць.
Вярнулася Надзя, паружавелая ад марозу і хвалявання, і таму здавалася памаладзелай.
— Што здарылася?
— Іван… Я падумала… У Віты, здаецца, фортачка… Як яна будзе гаварыць з табой? Не, не, я не баюся. Яна — разумная. Але… але… каб ты ведаў… я і дагэтуль не сказала ёй… пра Сваяцкага. Не магу. Я сказала малой, што яе бацька партызан… Іван… Шугановіч…
— Шугановіч?
— Проста прыйшло на памяць прозвішча чалавека, які загінуў. Добрага чалавека.
— Найлепшага з нас. Але імя яго — Васіль.
— Іван! Хіба я не помню! Але я запісала яе — Іванаўна. У сорак чацвёртым. Тут, у сельсавеце. Я не магла інакш. Лёс звязаў мяне з Іванам!.. — Яна горка ўсміхнулася.
Яго трошачкі кальнула гэтае «лёс звязаў» — напамінак, што той, каму яны вынеслі прысуд, таксама быў Іванам. Пра гэта ніколі не думалася раней. Навошта ёй напамінаць?
— Ты спалохалася, што я магу прагаварыцца?
— Не. Але…
— Я не прагаваруся. Не бойся. Ты спазнілася на ўрок.
— Я спазнілася. Можа мне не ісці? — нясмела, як вучаніца, спытала яна.
— Не, ідзі,— амаль жорстка, як суровы педагог, сказаў ён.
— Я пайду.
Зноў ён у адзіноце слухаў цішыню і самога сябе. Цяпер ходзікі адбівалі ўжо інакш: «так-так, так-так». Але гэта не было сцвярджэнне, гэта было як няўпэўненая развага, адказ на нейкія патаемныя (думкі.
Вялікія фікусы, густыя гардзіны засланялі вокны, і ў хаце быў паўзмрок, трымалася начная цеплыня, яна стварала ўтульнасць і неяк расслабляла цела і мозг.
Іван Васільевіч сеў на канапу, з якой Надзя прыбрала пасцель, і тут адчуў, што моцна змарыўся: не спаў ноч, прагуляўся добра ад станцыі. Цяпер толькі ўбачыў, што па хаце — на табурэтцы, на стале, на дроце, на якім трымалася на кольцах шырма, нават на фікусе — раскідана мноства дзявочых — менавіта дзявочых, не жаночых — рэчаў: халацік, касынка, панчохі, духі… І патыхнула нечым дзіцячым — тым беспарадкам і пахам, які заўсёды стаяў у зямлянцы, дзе яны былі — Надзя, малая Віта, Рошчыха. Няхай асуджаюць маралісты, але гэта быў куток звычайнага чалавечага быцця, а не вайны, і яго цягнула туды, пасля кожнага бою, пакарання здраднікаў і пахавання сваіх людзей. Даволі было патрымаць на руках дзіця — і вярталася душэўная раўнавага. Можа таму так спакойна, утульна здалося цяпер у гэтай хаце, што адчулася прысутнасць таго дзіцяці.
Ён паспрабаваў разбурыць ілюзію: дзіцяці ўжо дваццаць тры гады. Яна можа цябе так сустрэць тут, што і рады не будзеш. Не, настроіцца скептычна немагчыма. Але і весялосці няма. З болем і смуткам падумаў пра Надзю. У яе хапіла адвагі і рашучасці за тыдзень да родаў кінуць усё і паехаць у лес… У яе хапіла адвагі з дзіцём на руках заставацца ў атрадзе тады, калі замыкалася кола блакады. Яе маглі яшчэ вывесці. Цяпер жа ў яе нестае смеласці сказаць роднай дачцэ, хто сапраўды яе бацька. Змянілася?
«Усе мы змяніліся. Але ты можа менш, чым хто. Чым я».
«Ты ўсё яшчэ партызан…»
«Наўрад, ці той я ўжо, які быў».