— А што ж гэта? — загаласіла маці.— Што ж гэта робяць з людзьмі?
— Збірайцеся, — нарэшце азваўся i паліцыянт, — Сёння i мястэчка, i хутары — усё будзе спалена. Аж да Ружэвіч. Вас вот яшчэ так, а мястэчка з раніцы абкружылі з усіх бакоў, пачалі збіраць усіх на аселіцы… Хто пробаваў уцячы — на месцы… Такая воля вялікага начальства. З Мінска, а можа, пават i з Берліна.
— Воля, воля… — перадражніла яго, плачучы, маці,— Каб яго, тое тваё начальства, дзень i ноч гарачка паліла…
Аж дзіва было: паліцыянт — грозны, злосны, прыдзірлівы — нічога не адказаў, адвёў позірк, як пабіты сабака, павярнуўся i пасунуўся на двор.
— Нy, хопіць гавэндаў,— зазлаваў стары немец i ўжо ў сенцах, каб чутно было, мусіць, на двары, прыкрыкнуў: — Лoc, лос шнэль[2]!..
— Толькі i ведаеце: шнэль адно… — перадражніла i старога немца маці.— Калі ўжо якая халера вас сашнэліць адгэтуль… О божачка, чым мы цябе так угнявілі, што ты на нас такую няміласць наслаў?..
Стары немец раптоўна павярнуўся, аж зачырванеўся, сціснуў губы.
— Калі праз пяць мінут не будзеце на дварэ, дык… — прысыкнуў ён. — Дык па законе ваеннага часу…
— Збірайся, Юзя… — ціха папрасіў маці бацька. — Паб’юць…
— А няхай i б’е, паліць!.. — закрычала маці.— Колькi ж ужо можна мучыцца гэтак, у такім страху жыць. Як толькі яшчэ душа не перагарэла?..
— Дзеці ж, дзецям яшчэ жыць трэба… — сказаў бацька, падаючыся на двор — відаць, запрагаць каня.
— Мае вы дзетачкі! — загаласіла маці.— Во жыцейка вы бачыце… Навек упалохаюць вас…
Маці, неяк раптоўна згорбіўшыся, замітусілася па хаце, мусіць, нічога не бачыла перад сабою ад слёз. Узяла з калыскі Вэрцю i зноў паклала яе ў калыску. Кінулася да шафы, але нічога не дастала. Садрала з ложка дзяругу, разаслала на падлозе i пачала кідаць на яе падушкі, дзяругі, яшчэ раз адчыніла шафу i выхоплівала з яе сукенкі, ручнікі, прасцірадлы. Кідала долу i галасіла.
— Адзявайся i абувайся, сынок, — сказала яна праз хвіліну, усё плачучы. — Ты вялікі ўжо, сам… Адзін бог ведае, куды нас пагоняць i што з намі зробяць…
У Казіка ў роце стала суха i горача; ён, здаецца, не разумеў ніякага страху, але на самай справе адчуваў яго кожнаю жылкаю, адчуваў, што вось-вось будзе тая самая страшная бяда, якой яны кожны дзень баяліся… Ён знайшоў пад лаўкаю новыя лапцікі, за лета ні разу не абуваныя, палез на печ i выбраў мяккія анучкі.
Вярнуўся ў хату бацька, пачаў памагаць маці ўціскаць i завязваць клунак.
— Выходзь, Бронісь… — зазірнуў з сянец i нецярпліва падагнаў бацьку паліцыянт, — Давай скарэй на двор… Старшы наш едзе. З ім не пагаворыш: люты звер… З-за вас i мне ўляціць…
Бацька, нічога не адказаўшы, хутка апусціў у мех міскі, лыжкі, патэльні i гаршкі, выплюхнуўшы з ix у сенцы ваду i палуднёвую ежу, адчыніў паліцу i забраў з яе сподачкі, відэльцы ды збаны. Завязаў мех i панёс яго перад сабою на двор. Тады вярнуўся i пачаў збіраць харч — звараную бульбу, малако, яйкі. Маці дастала з калыскі Вэрцю, захутала яе ў свежыя полкі, моцна спавіла.
Пачулася, як пад’ехаў яшчэ адзін матацыкл, прыпыніўся i сярдзіта, як чмель, зататахкаў.
— На, Хойзер, вас іст дэн лос[3]? — злосна па-нямёцку закрычаў прыездяш мужчына.
— Гэр лёйтнант, ix мэльдэ…[4] — пачуўся тут жа збянтэжаны голас старога немца.
— Маўль хальтэн… Лoc, лос! Абэр шнэль, фэрлюхтэр![5]
Крыклівая гамонка заціхла, пачулася на двары тупатня, нібы бег статак кароў, i праз нейкі міг убеглі ў хату спалоханыя, але вельмі рашучыя ад гэтага сполаху стары немец i паліцыянт.
— Шнэль, шыэль! Алле хінаўс![6]
— Выходзьце, — сказаў услед за немцам паліцыянт. — Афіцэр загадаў — i салдаты пайшлі за хлеў падпальваць хату… З усіх бакоў, так сказаць…
— Успомняць табе, Шыдлоўскі, яшчэ гэта нашы людзі,— злосна сказала яму маці,— быць не можа, каб век тут ваш Гітлер панаваў, мучыў народ… Адальюцца вам нашы слёзы…
Той, хмурачыся, прамаўчаў, пасля буркнуў:
— Маю хату гэтаксама паляць, бо тут будзе голая зона… Каб нічым не маглі парцізаны пажывіцца… Блакада…
— Не паглядзелі, што i пяты ім лізаў…— злосна сказала маці, узяла на рукі Вэрцю i паклікала Казіка ісці на двор. — I чаму на свеце ест такія дурні: чужынцы прыйдунь, здзекуюцца, а свае ім яшчэ i памагаюць?..
На двары ля ганка Казік убачыў калёсы, на якіх ляжаў мех з пасудаю, кош з пустымі мяхамі, сякера i піла. Бацька вёў з-за хлява мокрага ад расы каня i нёс у руцэ хамут ды дугу, на якой жалобна пазвоньвала кольца.
— Шнэль! — крычаў на салдат i на бацьку высозны, тонкі, што цэп, светлавалосы афіцэр. — Альзо, ецт іммэр форвэртс! У Янковітшы![7]..