Зуёк(тупае нагой). Цыц! Марш атсюдава!
Аўдзей і ўся яго сям’я выходзяць. Верка хоча кінуцца следам. Зуёк хапае дачку за руку, штурхае яе. Верка падае, маці падымае яе.
Зуйчыха. Пятрок!
Верка. Што вы нарабілі — а-а-а!! Пусціце, пусціце мяне, што вы нарабілі!
Маці ўтрымлівае Верку, Верка вырываецца, захлёбваецца слязьмі.
Зуйчыха. Што ты…
Верка. Пусціце мяне. Сама да яго пайду! Сама, што вы робіце, пусціце!
Зуёк. Цыц, бабы дурныя! Іш, распусціла! Я вам!
Зуйчыха. Ты ж сам казаў!
Зуёк. Тое было ды прайшло! Ад Аўдзея цяпер чым далей, тым лепей!
Выходзяць некалькі дачок, забіраюць у маці Верку, вядуць за шырму. Верка плача, знясілена.
Верка(паўтарае). Пусціце мяне, пусціце, што вы нарабілі!
Зуйчыха(мужу). Што людзі скажуць — Аўдзею адмовіў, з глузду з’ехаў!
Зуёк. Не да людзей, сваё даражэй, ты ведаеш, што з Аўдзеем будзе?
З новай сілай чуваць плач і крык Веркі, і ўсё раптам змаўкае.
Зуйчыха. Што?
Зуёк. Каб пра гэта больш ні слова не чуў, зразумела? I рота не раскрывай.
Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў раптам усё змаўкае.
Зуёк. Толькі звечарэе, возьмеш карову — Лысуху, павядзеш лесам, выйдзеш на шлях — да раніцы каб у Мсціслаўлі была, прадасі за любыя грошы.
Зуйчыха. Што ты кажаш?!
Зуёк. Маўчы, баба! Рабі, што мужык кажа!
Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў ён адразу змаўкае.
I нікому, каб ні слова! I каб ніхто не заўважыў. А я павяду другога каня і кароў… Аддай дачку за Аўдзея, невядома, што з ёй станецца.
Зуйчыха(прыкрывае палахліва рот рукой). Што ты кажаш! Што ж гэта робіцца?!
Зноў чуваць плач і крык Веркі, і зноў адразу ўсё змаўкае.
Зуёк. Маўчы, маўчы, дурная, маўчы. (Пагражае жонцы кулаком.)
Зноў чуваць плач Веркі, яе крык: «А госпадзі, што вы нарабілі, пусціце мяне, утаплюся, утаплюся я, госпадзі, чым я вінавата, што яны са мною робяць, госпадзі, людзі, утаплюся, утаплюся, госпадзі».
Маці Зуйка(стаіць перад іконай). «Госпадзі, дай мне слёзы і памяць, і ўміленіе, паслушаніе, долгацярпеніе і кротасць… Ізбаві мяне ад маладушыя і акамяненнага нечувствія, ад дзьявальскага паспяшанія, ад лютага васпамінанія, ад завісці чалавечаскай і ад насілія па злобе, і ад власцей жастокасердных і нерадзівых… Госпадзі, весь перад табою, яко внезапно судзія прыідзет і каждага дзеянія абнажацца… Пуці твае ніспаведзімы, чалавек, яко трава дні яго, і не пазнает места свайго і не падумает о часе сваём… Госпадзі, гнев твой ачышчаюшчый да не да канца прагневаецца, не дапусці беззаконія, не па беззаконію нашаму судзі нас…»
Карціна пятая
Хата Аўдзея. Уся сям’я за сталом, перапужаныя, незадаволеныя, пакрыўджаныя. Жабрак сядзіць на печы. Уваходзіць Аўдзей.
Аўдзей(са злосцю, з пагрозай). Пасваталіся! Вось табе і пасваталіся, з’ездзілі!
Жабрак прыслухоўваецца, уся сям’я і Андрэй глядзяць на бацьку з увагай і надзеяй.
(Працягвае з той жа злосцю, як бы сам сабе.) Гэта ён Аўдзею адмовіў! Ён мне па пуп (паказвае рукой ад падлогі) — і ён мне адмовіў. Ах ты… (Звяртаецца да сваіх.) Абыдземся! Мы не прападзём! Мы пражывём! Нічога! Наша ўсё цэла засталося, бедаваць няма чаго, у нас не прапала! Паглядзім, як ён сваіх усіх выдасць, каго ён лепшага знойдзе. Мы-то сабе дзеўку найдзем, гэтага шчасця хапае, толькі бяры! А ён… Паглядзім! Аўдзею адмовіць! Гэтак з хаты выгнаць, як жабрака якога. Я ета не забуду! Гэта яму проста так не мінецца. Унукі памятаць будуць.
Жабрак. Эх, Аўдзей, злом не пражывеш. Я ж казаў табе, паслухай…
Аўдзей(перабівае). Замоўкні, а то выганю да д’ябла на вуліцу, сядзіш на чужой печы, яшчэ і рот раскрываеш. (Да сваіх.) Кладзіцеся спаць, нечага сядзець!
Усе разыходзяцца, застаецца толькі Андрэй. Жабрак накрываецца кажухом.
Андрэй. Яна хацела за мяне. Яна хацела!
Аўдзей. Сам бачыў, што хацела! Бацька ўсё!
Андрэй. I бацька быў не супраць мяне!
Аўдзей. Як гэта не супраць?
Андрэй. Я з ім размаўляў тыдзень назад!
Аўдзей. З Зуйком? Сам? Без мяне?!
Андрэй. Я як бы гэтак… Вам я даўней гаварыў, калі б вы што супраць, то я б і нічога. А то… Я сена вазіў, а ён з лесу ішоў. Я яму і кажу: «Добрыя ў вас, дзядзька Пятрок, дзеўкі, хоць на базар вывозь». А ён: «Гэтакі тавар нікому не патрэбен, няма сэнсу на базар вазіць, не прадасі». А я: «А калі б знайшоўся пакупнік і на гэтакі тавар?» А ён і гаворыць: «Гэтакаму пакупніку я б яшчэ і прыплаціў, асабліва калі хлопец талковы, гэткі, як ты, то нядрэнна б і прыплаціў, не пашкадаваў бы, не глядзі, што не багата жыву, а дачку выдам па-людску, так што пакупнік той пакрыўджаны не застанецца». Значыць, не супраць ён быў! Не супраць!
Аўдзей. Ты ж чуў сваімі вушамі!
Андрэй. Не можа гэтага быць! Мо перабіў хто?
Аўдзей. Дык што ж рабіць?
Андрэй. Верка пойдзе за мяне!
Аўдзей. Як гэта пойдзе, калі бацька не пускае?
Андрэй. Скажу — і пойдзе. Пражывём без пасагу!
Аўдзей. Пасаг там не багаты, сам ведаеш. За дзеўкай пасаг — рукі ды розум, каб не толькі ў валасах, ды каб гаспадыняй была. Хаця, калі ёсць што ўзяць, яно нічога не лішняе, у гаспадарцы спатрэбіцца. Ды як жа без бацькі. Без бацькі нельга.
Андрэй. Яна ні за каго другога не пойдзе!
Аўдзей. Дзеўку хто возьме, за таго яна і пойдзе.
Стук у дзверы. Уваходзіць Вера.
Верка!
Верка. Андрэй!
Яны ідуць насустрач адзін аднаму, але спыняюцца і глядзяць на Аўдзея.
Аўдзей. Э-э, ты што ета, дзеўка?
Верка. Дзядзечка Аўдзей, не праганяйце! Утаплюся!
Уваходзіць Варвара.
Аўдзей. Вось табе і на!
Верка. Не праганяйце! Дахаты назад не вярнуся. Утаплюся!
Кідаецца Аўдзею ў ногі, плача. Варвара падымае яе.
Аўдзей. Без бацькі… Гэтак нельга…
Андрэй дапамагае маці, удвух яны падымаюць Веру. Вера плача, паўтарае: «Дзядзечка Аўдзей! Утаплюся! Не жыць! Не вярнуся!» — прыціскаецца да Андрэя. Андрэй абдымае яе.
Ну-ну-ну… бач ты іх! Потым бяды не абярэшся. Варвара, пакладзі яе разам з дзеўкамі. Заўтра паглядзім. З бацькам усё роўна размаўляць прыйдзецца.
Варвара выводзіць Веру.
(Грозна). Ты што, можа, паспеў дзеўцы пуза прычапіць?!
Андрэй. Што ты?!
Аўдзей. Можа, Зуёк што западозрыў ды раззлаваўся, таму гэтак усё і атрымалася?
Андрэй. Калі б гэткае западозрыў, то з хаты б не гнаў.
Аўдзей. I то праўда. Сам бы следам віўся.
Андрэй. Не хоча ён, ну дык і не трэба, а мы пажэнімся, нам жыць, не яму.
Аўдзей. Ну-ну! Бач ты яго! Ад бацькі адмахнуцца хочаш!
Уваходзіць Варвара.
Варвара. Дзеўка нядрэнная, уважыцельная.