En ironia tono li estis petinta, ke mi alparolu lin per kara majstro kaj li sammaniere min alparolis. Verdire nin amuzis ĉi tiu ludo, ĉar ni ankoraŭ proksimis al la vivaĝo, en kiu oni kredas, ke homoj per nomado kreas aĵojn.
Mi bedaŭrinde ne povis per interparolo kun Bloĥ aŭ per klarigopeto forigi la konfuzon, kiu trafis min, kiam li diris al mi – ja mi, kiu de ili atendis ne malpli ol la revelacion de la vero – ke belaj versoj des pli belas, ju pli ili senas je signifo. Ĉar Bloĥ ĉe ni ne invitiĝis duafoje. Li la unuan fojon ricevis bonan akcepton. Mia avo verdire asertis, ke ĉiufoje, kiam mi amikiĝis kun iu kunlernanto pli forte ol kun aliaj, kaj venigis lin al la hejmo, li ĉiam estis judo, kion per si mem li ne malaprobis – ja lia amiko Svan estis de juda gento – se li ne juĝus ankaŭ, ke mi ofte ne elektis lin inter la plej bonaj. Tial, kiam venis kun mi nova amiko, li preskaŭ senmanke ekzumis: „Ho, dio de niaj prapatroj” el ‚La Juda Virino’98 aŭ: „Izraelo, elrompu viajn katenojn”99, kompreneble nur per la melodio (ti la lam ta lam talim), sed al mi timigante, ke mia amiko eble konas ĝin kaj povas restarigi la parolojn.
Antaŭ ilia veno, je la nura sono de ilia familia nomo, kiu tamen ofte ne aparte similis al ia tradicia juda nomo, li ofte divenis la devenon de tiuj, kiuj efektive estis jud-gentaj, sed ankaŭ iafoje tion, kio en ilia familio ne konvenis.
— „Kiel nomiĝas tiu via amiko, kiu venos ĉi-vespere?”
— „Delmonto, avĉjo”
— „Ĉu Delmonto? Hm, mi suspektas...”
Kaj li ekkantis:
„Arkistoj, atente faru gardon!
vigilu, ne dormu kaj ne bruu.”100
Kaj post kelkaj lertaj, pli detalaj demandoj, li ekkriis: „gardistoj! gardistoj!”, aŭ se jam alvenis la suspektato kaj al li prosperis de ĉi tiu per malrekta pridemandado ricevi ateston pri lia genta deveno, tiam li elmontris, ke li pri la afero ne plu havis dubon, kaj simple al ni rigardante duonaŭdeble zumis:
„Ĉu ĉi timeman izraelidon
vi nun ĉi tien aŭdacas gvidi...”101
aŭ:
„Patraj kampoj, Ĥebron, dolĉa valo...”102
aŭ:
„Jes, mi estas ano de la raso elektita...”103
Tiuj etaj malicaĵoj de mia avo ne venis de ia malbonvolo kontraŭ miaj amikoj. Sed al miaj gepatroj Bloĥ pro alia cirkonstanco malplaĉis. Li unue incitis mian patron, kiu, vidante ke liaj vestoj malsekas, demandis kun koncerniĝo:
— „Sinjoro Bloĥ, kian veteron vi spertis? Ĉu pluvis? Mi ne komprenas, la barometro indikis sennubecon.”
Al kio li ricevis nur jenan respondon:
— „Kara sinjoro, mi neniel povas diri, ĉu pluvis. Mi tiom rezolute vivas sen konsidero de materiaj cirkonstancoj, ke miaj sensoj ne plu penas atentigi min pri ili.”
— „Kompatinda filo, vi havas idiotan amikon” diris mia patro post la foriro de Bloĥ. „Ĉu li do ne povas diri, kia vetero estis? Tio estas ege interesa temo. Li stultas.”
Bloĥ poste al mia avino malplaĉis, tial ke post la tagmanĝo je ŝia diro, ke ŝi malbone fartas, li subpremis ploron kaj forviŝis larmojn.
— „Ne pretendu, ke tio sinceras” ŝi diris al mi „li ne konas min. Aŭ ĉu li frenezas?”
Fine li kaŭzis ĝeneralan malkontenton, ĉar veninte kun horo kaj duono da malfruo, makulite de koto, li anstataŭ senkulpigo prezentis jenan klarigon:
— „Mi lasas min influi nek de veteraj perturboj nek de konvenciaj dividoj de tempo. Mi volonte restarigus permesitecon de opia pipo kaj de malaja kriso, sed mi ne konsentas uzi tiujn multe pli malicajn kaj banale filistrajn ilojn: horloĝon kaj pluvombrelon.”
Malgraŭ tio li povus esti refoje nia gasto en Kombreo. Li ne estis tamen el la speco de amikoj, kiujn miaj gepatroj al mi deziris; ili fine ekkredis, ke liaj larmoj pro la malbona farto de mia avino ne estis falsaj; sed ili spontanee aŭ pro sperto sciis, ke subitaj emocioj ne multe influas oniajn postajn agojn kaj la iratan vivovojon, kaj ke obeo al moralaj devoj, fideleco al amikoj, plenumo de verko, observo de vivregulo havas pli bonan fundamenton en blinda rutino, ol en momentaj, ardaj, senfruktaj afekcioj. Ol Bloĥ-on ili preferus, se mi havus kunulojn, kiuj al mi ne pli komplezus, ol oni ordinare laŭ la reguloj de burĝa etiketo al amikoj komplezas; kiuj ne kaprice sendus al mi korbon da fruktoj ĉar ili en la koncerna tago ial memoris min kun kortuŝo, sed kiuj, ne transpasante favore al mi la limojn de amikaj devoj kaj sindevigoj pro nura impulso de fantazio kaj sentemo, ankaŭ ne transirus ilin malfavore al mi. Eĉ oniaj misagoj ne devojigas de justa konduto tiujn karakterojn, de kiuj mia praonklino estis tipo – ŝi ekzemple malpacis de jaroj kun nevino, kun kiu ŝi sekve neniam rilatis, sed malgraŭ tio ne modifis la testamenton, en kiu ŝi heredigis al ŝi sian tutan havaĵon, ĉar ŝi estis ŝia plej proksima parenco kaj tia estis la deca maniero.
Sed mi ŝategis Bloĥ-on, miaj gepatroj pri tiu sento volonte komplezus min, la sensolvaj problemoj, kiujn mi frontis pripensante la sensignifan belecon de la filino de Minoo kaj Pazifae min pli dolore nervemigis, pli suferigis, ol farus novaj interparoloj kun li, kvankam mia patrino tiajn konversaciojn juĝis malbonaj. Kaj mia familio lin refoje gastigus en Kombreo, se post la okazinta manĝo, al mi sciiginte – kaj tiu sciigo en posta tempo tre influis mian vivon, unue igante ĝin pli feliĉa, kaj sekvatempe pli malfeliĉa – ke ĉiuj inoj revas ĉiam pri amo, kaj ke viro povas cedigi la ĉi-rilatajn rezistojn de ili ĉiuj, li ne ankaŭ asertus, ke li aŭdis tre pozitivan rakonton pri tio, ke mia praonklino en sia junaĝo havis skandalan vivon kaj dum ia tempo estis mone subtenata de viro. Mi ne povis deteni min de raporto al miaj gepatroj; li estis malakceptita, en la sekva vizito kiun li provis fari, kaj kiam mi poste ŝance renkontis lin surstrate, li sintenis al mi tre malvarme.
Sed pri Bergoto li parolis veron.
En la unuaj tagoj okazis kiel pri melodio, kiun oni ŝategos, sed ankoraŭ ne distingas: tio en lia stilo, kion mi poste tiom aprezis, al mi unue ne evidentis. Mi fervore legadis la komencitan romanon de li, sed kredis, ke min interesas la temo, kiel en unua tempo de enamiĝo viro ĉiutage renkontas inon en ia kunveno aŭ privata festo, kredante ke li iras nur pro la agrabla cirkonstanco. Post ioma legado mi rimarkis la maloftajn, preskaŭ arkaikajn dirmanierojn, kiujn li inklinis uzi en iuj partoj, kie kaŝita alflua harmonio, ia enanima preludo ŝveligis lian stilon; en tiuj samaj partoj li parolis ankaŭ pri la „vana sonĝo de la vivo”, pri la „senĉesa torento de belaj ŝajnoj”, pri la „senfrukta kaj ĝuinda turmento de kompreno kaj amo”, pri la „kortuŝaj figuroj, kiuj eterne nobligas la honorindan kaj ĉarman fasadon de katedraloj”, esprimante ĉiujn elementojn de nova por mi mondrigardo per mirindaj bildoj, kiuj ŝajne vekis tiam kunsonan kanton de harpoj, al kies akompana sono ili aldonis senkomparan belecon. Iu el tiuj partoj de la bergota teksto, eble la tria aŭ kvara kiun mi distingis de la tuto, al mi donis multe pli grandan ĝojon, ol tiu donita de la unua, kaj tiun ĝojon mi sentis en pli profunda, pli unueca, pli vasta sfero de mia memo, kie baroj kaj disigaj vandoj ŝajne forestis. Tiel okazis ĉar, rekonante la saman inklinon al maloftaj vortoj, la saman melodian sentelverŝon, la saman ideisman filozofion, kiuj en antaŭaj fojoj sen mia prikonscio al mi plezuron donis, mi ne plu sentis, ke mi legas unuopan fragmenton de aparta bergota libro, strekante sur la supraĵo de mia penso rektan enfaldon, sed prefere ian „idealan tekston” bergotan, kiu komunas al ĉiuj liaj libroj, kaj kiun ĉiuj similaj eroj, kiuj al ĝi alfandiĝis, provizis per ia solideco, ia ŝvelo, kiuj ankaŭ mian animon vastigis.