Al mia familio kaj al aliaj homoj, kiuj vidis tiuepoke, kiel sinjoro Vintejo evitis konatajn personojn, ilin ekvidante forturniĝis, ene de kelkaj monatoj maljuniĝis, absorbiĝis en sia ĉagreno, rezignis pri ĉia peno, kiu ne rekte havis koncernon en la feliĉo de lia filino, pasigis plenajn tagojn ĉe la tombo de sia edzino – al tiuj iĝis malfacile negeble, ke li estis pro malĝojo mortanta, malfacile supozeble, ke klaĉojn li ne konsciis. Pri ili li sciis, je ili li eble kredis. Verŝajne neniu homo, kiom ajn fundamente virta, kapablas saviĝi el labirinta situacio, kiu kondukas lin iam al ĉiutaga kunvivo kun la mismoro, kiun li senkompromise kondamnas – ĝin cetere ne tute klare rekonante pro la masko el apartaj okazoj, per kiu ĝi ŝtele proksimiĝas kaj lin suferigas: strangaj eldiroj, neklarigebla sinteno en iu vespero de tiu aŭ tiu persono, kiun li pro multaj aliaj kaŭzoj amas. Sed por tia viro, kia estis sinjoro Vintejo, certe pli grandis ol por aliulo la sufero ricevata de rezignema konsento al situacio, kiun oni ordinare atribuas malprave nur al la bohemia mondo: ili okazas ĉiufoje, kiam por si bezonas disponon de sufiĉaj spaco kaj sekureco ia mismoro, kiun naturo mem kreskigis en infano, kelkfoje nur per miksado de la patraj kaj patrinaj virtoj, kiel okazas pri okulkoloro. Ke sinjoro Vintejo eble sciis pri la sinteno de sia filino, ne kaŭzis malkreskon de lia senmanka amo al ŝi. Faktoj ne penetras la mondon, en kiu vivas kredoj, ĉi tiujn ili ne naskis, ĉi tiujn ne detruas; ili povas ilin konstante kaj plene kontraŭi kaj tamen ilin ne malfortigas, kaj senintermanka serio de misokazoj aŭ malsanoj en familio ne dubigos ĝiajn anojn pri la boneco de ilia dio aŭ pri la talento de ilia kuracisto. Sed kiam sinjoro Vintejo sin mem kaj sian filinon konsideris el ekstera vidpunkto, en kio tuŝis ilian famon, kiam li taksis la rangon tenatan de li kaj ŝi en la publika opinio, tiam societan juĝon li faris ĝuste tiel, kiel ĝin farus iu ajn kombreano, kiu al li malamikus: li vidis sin mem kun sia filino en la lasta socia feĉo kaj lia sinteno pro tio de malmulta tempo ricevis humilon, respekton al tiuj, kiuj situis pli alte kaj al kiuj li levis la rigardon – eĉ se ĝis tiam ili kompare kun li staris tre malalte – videblan strebon por reveni al egaleco kun ili, kiu ĉiam kvazaŭ meĥanike sekvas socian falon. Iun tagon dum ni estis kun Svan irantaj tra strato en Kombreo, sinjoro Vintejo el alia strato renkonte al ni elvenis tro subite kaj ne havis tempon por nin eviti; kaj Svan kun la memkontenta bonkoreco de mondumano, kiu meze de la forfalo de ĉiuj siaj moralaj antaŭjuĝoj trovas en aliula misfamiĝo okazon por konduti al li kun bonvoleco des pli agrable tikla al la memamo de la donanto, ju pli kara al la ricevanto li sentas ĝin, longe parolis kun sinjoro Vintejo, kun kiu ĝis tiam li kutime ne konversaciis, kaj proponis antaŭ la disiĝo, ke lia filino iam vizitu Tansonvilon kaj tie amuziĝu. Tia invito du jarojn antaŭe indignigus sinjoron Vintejon, sed nun ĝi tiom plene agordis lin per dankemo, ke li pro tio sentis, ke la sola deca respondo estas rifuzo. La bonvolo de Svan al lia filino konsistigis por li tiom honoran, tiom plezuran apogon, ke li opiniis preferinde ĝin ne uzi, sed pli plaĉe rezigneme ĝin rezervi.
— „Kia ĝentila viro!” li komentis, post ol Svan malproksimiĝis, kun la sama entuziasma sindediĉo, kiu ankaŭ spritajn kaj belajn burĝinojn plenigas per respekto kaj ŝato por dukino, kiel ajn ĉi tiu malbelas kaj stultas. „Kia ĝentila viro! Estas bedaŭrinde, ke li faris tiun malkonvenan edziĝon”.
Kaj – tioma estas la enŝteliĝo de hipokrito en tre sincerajn homojn kaj, parolante kun aliulo, ili ne diras sian opinion pri li, sed ĝin tuj post lia foriro esprimas – miaj gepatroj tiam samsente kun sinjoro Vintejo bedaŭris la misedziĝon de Svan akorde kun principoj kaj konvenoj, kiujn – pro tio, ke ili aludis ilin komune kun li, kiel bonvolaj homoj kaj samkondiĉuloj – oni en Monĵuveno – ilia tono subkomprenigis – ne malobeas. Sinjoro Vintejo sian filinon al Svan ne sendis. Kaj ĉi tiu tre bedaŭris tion. Ĉiufoje, kiam li disiĝis post interparolo kun sinjoro Vintejo, li memoris, ke li de kelka tempo deziris demandi lin pri iu afero, nome pri samnomulo, liakrede ebla parenco lia. Kaj li enpremis en si la penson, ke li ne forgesu tiun demandon, kiam sinjoro Vintejo sendos sian filinon al Tansonvilo.
El la du promenvojoj, kiujn ni kutime iris ĉirkaŭ Kombreo, la mezegliza estis la malpli longa, pro kio ni rezervis ĝian elekton al tagoj de malcerta vetero, kaj tial ni ofte trovis pluvan klimaton tiuflanke kaj ni vojis ĉiam sufiĉe proksime al la rando de la rusenvilaj arbaroj, sub kies denso ni okaze de bezono nin ŝirmis.
Ofte la suno ŝoviĝis malantaŭ nubamason, kiu aliformis ĝian ovalecon, kaj ĝi siavice flavigis ĝian randon. Tio brilon – tamen ne helecon – forprenis de la ĉirkaŭa kamparo, en kiu ŝajne ĉia vivo frostiĝis, dum la eta domaro de Rusenvilo kontraste skulptis sur la ĉielfono la formojn de siaj blankaj anguloj kun konsternaj precizeco kaj neteco. Iom da vento levis korvon, kiu alteriĝis pli malproksime, kaj antaŭ la blankiĝanta ĉielo malproksimaj arbaroj pli intense bluis, kvazaŭ pentrite laŭ iu modelo el tiuj dukoloraj motivoj, per kiuj oni ornamis trumojn en malnovaj domoj.
Sed iafoje ekfalis pluvo jam al ni antaŭsignita de la kapucen-figura barometro, kiun la optikisto havis en sia montrofenestro; akveroj, kiel migrantaj birdoj, kiuj ĉiuj kune ekflugas, haste desupris de la ĉielo. Ili ne disiĝas, ili ne vagas dum la rapida traflugo, sed ĉiu en sia vico al si logas tiun, kiu sekvas, kaj tio pli malheligas la ĉielon, ol okazas en sezono de hirunda formigro. Ni rifuĝis en la arbaron. Kiam ilia vojaĝo ŝajne finiĝis, iuj malpli viglaj, malpli rapidaj, ankoraŭ falis. Sed ni forlasis la ŝirmejon, ĉar gutoj volonte restas en foliaroj, kaj kiam la tero jam preskaŭ sekiĝis, ankoraŭ iu kaj iu pigre rampis sur la ripoj de arba folio, kaj, pendante de ĝia pinto, revigligita, brila en sunlumo, subite deiĝis kaj de alta branĉo falis sur ies vizaĝon.
Alian ŝirmejon ni ankaŭ ofte trovis, aliĝante al la grupo de sanktulaj kaj patriarkaj statuoj sub la pordego de la preĝejo en Santandreo-de-kampoj. Tiu konstruaĵo – vere – estis aŭtente franca! Super la pordego sanktuloj, rajdaj reĝoj kun lilifloro142 en mano, scenoj de nupto kaj funebro figuris tiel, kiel ili probable ankaŭ figuris en la imago de Franciska. La skulptinto bildigis anekdotojn pri Aristotelo143 kaj Vergilio sammaniere kiel Franciska en la kuirejo senĝene parolis pri Sankta Luizo, kvazaŭ ŝi vive konus lin, kaj ĝenerale lin komparante malfavore al miaj geavoj pri la temo justeco. Estis senteble, ke la ideo de la mezepoka artisto kaj de la mezepoka, en la 19a jarcento plu vivanta kamparano pri antikva kaj kristana historio, kiuj estis samtempe tre malĝusta kaj tre familiara, venis ne de libroj, sed de malnova kaj rekta, senrompa, buŝa, misforma kaj transforma tradicio viva. Alia kombrea homo, kiun mi rekonis aŭgure kaj virtuale bildigata en la gotikaj skulptaĵoj de Santandreo estis la juna Teodoro, la komizo de Kamuzo. Franciska cetere tiel klare konsideris lin samlandano kaj samediulo, ke kiam onklino Leona malsanis kaj al sola Franciska ne prosperus ŝin turni en la lito aŭ porti en la brakseĝon, ŝi, ne volante voki la kuirknabinon kaj tiel lasi al ŝi okazon de mastra favoro, prefere venigis Teodoron. La knabon, kiu cetere pro efektivaj kaŭzoj havis famon de maliculo, tiom plenigis la sama spirito, kiu regis en la dekoracio de Santandreo, kaj precipe la respekta sento, kiun Franciska juĝis ŝuldata al „kompatindaj malsanuloj” kaj al sia „kompatinda mastrino”, ke lia vizaĝo similiĝis, kiam li subtenis la kapon de mia onklino super la kapkuseno, al la naivaj, diligentaj mienoj de bareliefaj anĝeletoj, kiuj kun kandelo en mano svarme helpis svenantan Sanktan Marian, kvazaŭ la vizaĝetoj skulptitaj en ŝtono, grizaj kaj nudaj kiel vintra arbaro, nur dormadis, rezerviĝis kaj pretis por viva reflorado en same multaj popolaj vizaĝoj, same atentaj kaj ruzaj kiel tiu de Teodoro, miniature farbitaj de ruĝetaj vangoj samkoloraj kun maturaj pomoj. Ne bareliefe, kiel la anĝeletoj, sed plenforme kaj dise de la pordego, en pli granda staturo ol la natura, stare sur postamento, kiel sur tabureto, kiu evite levis ŝiajn piedojn super la malseka grundo, skulptita sanktulino prezentis rondajn vangojn, firman bruston, kiu ŝveligis la drapiran ŝtofon kiel matura vinberaro en krina sako, mallarĝan frunton, mallongan, spiteman nazon, kavajn okulojn, kaj la viglan, abruptan kaj kuraĝan mienon de la lokaj kamparaninoj. Ĉi tiun similecon, kiu al la statuo subdonis mildecon, kiun mi unuavide ne atendis, konfirmis kelkafoje la veno de kampulino kiu ŝirmiĝis, kiel ni, sub la pordegon, kaj ŝia ĉeesto, kiel apudeco de viva mura foliaro kun foliaro skulptita, kvazaŭ laŭdestine ebligis komparon kun naturo kaj juĝadon pri la konformeco de la verko. Antaŭ ni, malproksime, promesita aŭ malbenita lando, Rusenvilo, inter kies domoj mi neniam estis, Rusenvilo daŭre – dum la pluvo ĉirkaŭ ni jam ĉesis – estis punata kiel biblia vilaĝo de la lancoj de pluvego, kiu oblikve vipis la hejmojn de ĝiaj loĝantoj, aŭ jam estis pardonita de Dio Patro, kiu sur ĝin malsupren sendis la – simile al radioj de hostimontrilo – malegale longajn, disfibriĝajn, orajn striojn de sia reaperinta suno.