Наўрад ці адпавядаюць праўдзе зьвесткі пра беларускія нацыянальныя справы, якія дзеяліся ў акупацыйным Полацку. Нават полацкі краязнаўца, выкладчык ляснога тэхнікуму Іван Дэйніс ведаў, што прадстаўніком Беларускай Цэнтральнай Рады ў Полацку зьяўляўся Цяста, былы дырэктар чыгуначнае школы пры станцыі Полацак-1. Аб гэтым краязнавец піша ў сваёй кнізе «Полацкая даўніна».
З азначаных вышэй прычынаў успаміны Ільінскага падаюцца надзвычай тэндэнцыйнымі і патрабуюць грунтоўнага супастаўленьня зь іншымі крыніцамі дзеля рэканструкцыі сапраўднае карціны жыцьця Полацку пад нямецкай акупацыяй.
Міхась Баўтовіч
1
Першае знаёмства з акупацыйнай зонай
Уцякаючы зь лініі фронту, адкуль немцы падчас зімовага адыходу ад Масквы высялялі цывільнае насельніцтва, я патрапіў нарэшце ў г. Полацак 25.12.41 г.
Стаяла лютая зіма, і нашую вялікую сям’ю забраў да сябе ў хату першы, каго мы сустрэлі. Гэта быў былы мясцовы чыгуначнік. Пасьля таго як мы трошкі адпачылі ды пад’елі, мы пачалі распытваць нашага гаспадара пра жыцьцё-быцьцё пад новай нямецкай уладаю. Полацак быў захоплены немцамі ледзь ня ў першыя дні вайны; такім чынам, у сьнежні 1941 году за плячыма ён ужо меў амаль паўгоду акупацыі. Шмат што павінна было ўжо высьветліцца ды вызначыцца цягам гэтага адносна немалога тэрміну: нездарма ж у ваенны час месяц лічыцца за год. Было ня толькі надзвычай цікава, але й надзвычай важна дазнацца, якім чынам зарганізаванае новае жыцьцё без НКВД, без калгасаў ды камуністаў, без гарсаветаў ды сельсаветаў — адным словам, без усяго таго, ад чаго немцы ў сваіх прапагандысцкіх праклямацыях абяцалі вызваліць шматпакутную Расею.
«Адкажыце ж нам, калі ласка, што творыцца тут, у глыбокім тыле?»
На нашае вялікае зьдзіўленьне, пытаньне гэтае, такое звыклае для кожнага, хто толькі што сюды прыбыў, не выклікае выразнага энтузіязму ў нашых суразмоўцаў. У іхных вачах страх, зусім такі, як гэта было ў СССР, калі размова выпадкова выходзіла за вузкія межы бясьпечнага ды дазволенага. Але так адбывалася нядоўга. Гаспадар — дасьведчаны падсавецкі чалавек, ён бачыць нашае нярадаснае становішча і тое, што мы сапраўды нічога ня ведаем. Ён выразна разумее, з кім мае справу, у яго няма аніякіх падставаў баяцца нас. І ён пачынае напаўголасу жудасны аповед, які мы, як і кожны іншы на нашым месцы, менш за ўсё чакалі пачуць менавіта ў гэтым месцы і ў гэты час.
«НКВД сапраўды больш няма, — кажа ён, — але супрацоўнікі НКВД засталіся і працуюць у паліцыі і Гестапа, гэтаксама як і раней. Гарсавету таксама няма, але ў гарадзкой управе працуюць тыя самыя супрацоўнікі гарсавету ды іншыя былыя камуністы. Людзі, якіх перасьледавалі пры бальшавіках, перасьледуюцца і цяпер. Той, хто быў адміністрацыйна сасланы раней, вымушаны хавацца дагэтуль, бо гарадзкія камуністы, якія займаюць найвышэйшыя пасады ўва ўстановах, баяцца быць выкрытымі перад немцамі; няшчасны той чалавек, у якім яны западозраць пагрозу для сябе. Людзі, якіх вызвалілі немцы з савецкіх турмаў, баяцца прапісвацца ў горадзе; той, хто быў сасланы і цяпер вярнуўся, ня йдзе атрымліваць харчовыя карткі» і г. д. і г. д.
«Зазірніце на рынкавую плошчу, — параіў напрыканцы наш суразмоўца, — убачыце там павешанага. Вось ужо цягам некалькіх тыдняў матляецца ён на вяроўцы з дошкай на шыі. На дошцы надпіс: “Савецкі шпіён і бандыт”. А яго ведае ўвесь горад: перакананы праціўнік савецкай улады, шмат гадоў перасьледаваўся НКВД, ня меў нават права жыць у родным горадзе. Ужо пры немцах вярнуўся ён дамоў і задумаў пратэставаць супраць камуністычнага засільля. У выніку — арышт, зьверскае зьбіцьцё ў гэтак званай расейскай паліцыі гумовымі палкамі ды бессэнсоўнае абвінавачаньне ў шпіянажы».
Шмат чаго давялося пачуць нам ад гэтага добрага чалавека, які хацеў пазнаёміць нас з рэчаіснасьцю мясцовага жыцьця ды засьцерагчы нас, каб не патрапілі на рынкавую плошчу, у гаруправу, у расейскую паліцыю ці ў Гестапа. Дай Бог яму здароўя!
У стане глыбокай дэпрэсіі пачалі мы «афармляцца» ў горадзе. Больш за ўсё мы марылі пра тое, каб уцячы адсюль куды вочы глядзяць. А вочы глядзелі на Рэваль ды Рыгу, дзе мы мелі блізкіх сяброў. Ортскамэндатура катэгарычна адмовілася нам выдаць пропускі ў Прыбалтыку. Полацак быў «ваенным гебітам», нешта накшталт прыфрантавой паласы (хоць фронт і знаходзіўся далёка на ўсходзе, за Смаленскам), непераадольная сьцяна разьдзяляла тады чамусьці зону ваеннага кіраваньня ад іншых «мірных гебітаў». Тут быў мілітэрфэрвальтунг, там — цывільфэрвальтунг. Немцам з ортскамэндатуры падавалася, што гэтым яны цалкам усё патлумачылі. Яны разводзілі рукамі і рабілі такі выгляд, нібыта ім самім няёмка ад сваіх «неабгрунтаваных» прэтэнзіяў на Прыбалтыку.