Наватвор прасветачы ўжыты Купалам у значэнні паходні, якія свецяцца, прасвечваюць змрок ночы: «Покі не згаснуць прасветачы зводныя, покі не згасне жыццё!..» Пераносны сэнс вобраза ў вершы — спадманныя, непраўдзівыя, нерэальныя ідэалы. Прыселле азначае ў Купалы прытулак, прытулле, месца, дзе можна пасяліцца, прысяліцца: «Ляжам, як ляжа ранены сокал, знойдзем, нарэшце, прыселле». Мазольны — бедны, бяздомны і бяздольны мужык, што жыве з мазаля: «Пад якой страхой, мазольнік, бадзяўся?» У гэтым жа значэнні ўжывае Купала і туляч: «А калі ты гаротнік, туляч беззямельны...» Дармажэрца — сінонім да дармаед, але з большай эмацыянальнай экспрэсіяй: «Грай жа, музыка! Рэж, дармажэрца!»
З агромністай колькасці купалаўскіх наватвораў (па прыблізных падліках, іх некалькі сот) мы адабралі ўсяго дзесяткі тры-чатыры і абмежаваліся толькі дзеясловам, назоўнікам і прыметнікам, не закранаючы іншых часцін мовы. Але і гэты абеглы аналіз дае магчымасць пераканацца, паколькі магутны быў у Купалы вобразатворчы пачатак (кажу вобразатворчы, таму што вобраз выяўляецца і жыве ў слове), паколькі дасканала ён адчуваў дух мовы, законы народнага словаўтварэння і словаўжытку. У нашай літаратуры ёсць паэты, у багатым наогул слоўніку якіх мы знаходзім узоры, я сказаў бы, падкрэслена нацыянальнай лексікі. Аднак жа дзіўная рэч: гэтыя нібыта самабытна беларускія, рэдкія, свежыя, па-свойму каларытныя словы ў іх вершах чамусьці часам выпіраюць, тырчаць. Уласна, на іх звяртаеш увагу, на іх спыняешся, запыняешся, як на незнаёмых, незразумелых... Нічога такога няма ў Купалы: хоць і новае слова, і незнаёмае, а зусім зразумелае, сэнс яго схопліваеш лёгка, з ходу, і яно толькі радуе (а не раздражняе), бо паспявае мільгануць думка: «Як гэта ўдала, як гэта ёмка, як гэта трапна сказана!» Уся справа ў тым, што ў Купалы кожны наватвор гучыць зусім натуральна, ён — такі ж жывы, як і ўсе астатнія словы, і неразрыўна вяжацца ў радку са словамі-суседзямі ў адно жывое, арганічна цэлае. Ён з той векавечнай кузні, з той пераплаўкі, у якой пераплаўляюцца, абнаўляюцца, фармуюцца нанава тысячы і дзесяткі тысяч слоў — моўны скарб народа.
Словатворчасць Купалы — з'ява выключная ў гісторыі беларускай літаратуры. Ды і не толькі ў беларускай: можна смела меркаваць, што такіх з'яў не вельмі багата і ва ўсёй сусветнай літаратуры. Вось чаму ўрокі Купалы ў гэтых адносінах не трацяць і ніколі не страцяць для нас і для ўсіх настаўнікаў свайго навучальнага сэнсу і значэння. Можна толькі горка шкадаваць, што купалаўскай смеласці ў галіне словатворчасці мы не бачым у нашай сённяшняй паэзіі, што мы так недаравальна мала звяртаемся да яго вопыту работы са словам і над словам, да яго — скажам высокім стылем — вялікага запавету. Наўрад ці можна чакаць багатага плёну там, дзе ў пошуках слова звяртаюцца не да душы народа, а да куцых, «жалезна» адрэдагаваных слоўнікаў і пакорна слухаюцца тых, для каго падобны слоўнік — альфа і амега ўсёй нацыянальнай мовы.
Праз словаўтварэнне, праз сінаніміку, праз гібкасць сінтаксісу, рухомасць фразеалогіі і многае іншае Купала змог найлепшым чынам паказаць жыццяздольнасць мовы свайго народа. Мова, якая можа так служыць чалавеку, быць такой паслухмянай для выяўлення самых розных думак і пачуццяў,— гэта мова жывучая, жыццяздольная і таму неўміручая, вечная.
У вершы «Мая навука» Янка Купала з поўным правам і з законнай гордасцю сказаў пра сябе: «Цяпер беларускай я песні ўладар». Не толькі песні, але і роднага слова,— з поўным правам дабавім мы.
1972
Ты не згаснеш, ясная зараначка...
Гэта была яшчэ раніца, ранняя раніца, калі толькі пачынае брацца на дзень, калі яшчэ сонца недзе далёка за лясамі, але там, дзе яно будзе ўзыходзіць, ужо заружовіўся і пасвятлеў небакрай. Гэта была ранняя раніца маладой беларускай літаратуры, што ў пачатку новага веку на змрочным небе тагачаснага грамадскага жыцця ўспыхвала і разгаралася сваімі першымі яркімі зоркамі — прадвесніцамі блізкага світання. Змучаная стагоддзямі няволі, шматпакутная беларуская зямля жыла нецярплівым чаканнем жаданага ранку свабоды. Хоць чарнасоценцы крывава расправіліся з першай рускай рэвалюцыяй, яе грамавыя раскаты не заглухлі, водбліскі яе пажараў не пагаслі. У Беларусі, упершыню ў гісторыі, пачала выходзіць легальная беларуская газета — спачатку «Наша доля», а пазней, калі яе закрылі,— «Наша ніва». Сталі выдавацца — хаця і ў вельмі цяжкіх умовах — беларускія кніжкі. Узнікаюць беларускія суполкі і таварыствы, якія аб'ядноўваюць перш за ўсё патрыятычна настроеную моладзь, поўную самаахвярнага жадання працаваць на ніве народнай асветы, нацыянальнай культуры і мастацтва. Заварушыўся працоўны люд беларускіх гарадоў і вёсак, прагна пацягнуўся да праўды і святла, да права «людзьмі звацца». Пашыраецца працэс нацыянальнага самаўсведамлення народа, расце сацыяльна-класавая свядомасць рабочых і сялян. З гушчаў працоўных мас выходзяць, каб клікаць і весці наперад, палымяныя народныя трыбуны, і сярод іх такія магутныя волаты духу, як Цётка, Купала і Колас. Прасякнутае рэвалюцыйным настроем, акрыленае духам барацьбы, іх яркае, смелае і гнеўнае слова глыбока западае ў душы мільёнаў, нараджае веру ў блізкую перамогу над ворагам. І няхай сабе пакуль што згушчаюцца і навісаюць, засланяючы далягляд, хмары, няхай сабе пакуль што рыпяць шыбеніцы і свішчуць нагайкі,— ужо нішто не можа запыніць пераможнай хады мільёнаў працоўных насустрач сонцу, ужо нічым не стрымаць яснакрылае светлае ранне.