Черный Кузьма
Веснавыя дарогi (на белорусском языке)
Кузьма Чорны
Веснавыя дарогi
Глыбокiя сляды гадоў i вякоў. Курганы на полi параслi ядлоўцам. Ядловец здаецца ўсё гэтакiм жа самым, нязменным i лета, i зiму. Гады, дзесяткi год. I нiводнае ж iголкi няма на iм ранейшай. Iголкi асыпаюцца непрыкметна, сохнуць на кургане i гнiюць. Ядловец зялёны i зялёны. Вясна адно што ахутала яго парнасцю вiльготнай раллi. Пакуты людзей, што згнiлi ў курганах пад цяперашнiм ядлоўцам, слёзы, што былi выплаканы сотнi год таму над iмi, забылiся. Нiчога няма, апроч ядлоўцу на курганах.
Магiлы пры дарозе. Дарога глухая, лясiстая, палявая, узгоркаватая i лагчынiстая. У лагчынках - незагачаныя грэблi. Па людзях, што ў магiлах пры гэтых дарогах, слёзы яшчэ не выплаканы: боль яшчэ не прайшоў. Нават яшчэ калёсы ўцекачоў-выгнанцаў, паламаныя, рассохлыя, без шынаў, далежваюць свой век у кутках двароў прыдарожных гаспадароў.
У дварах начамi брэшуць сабакi.
Начамi над лесам усходзiць поўны месяц. Лес пад месяцам - чорны i повен чулай цiшынi. Але лес далей. Блiжэй - да ўцекачоўскiх магiл - чатыры хаты. Каля хат пахне кастрыца, што не прыбрана пасля зiм з-пад сцен i вокан.
За паўвярсты якой ад хат скрыжавалiся дзве дарогi. Там гэта i магiльнiк той уцекачоўскi, выгнанскi. Над адной, дагледжанай, магiлай - нiзенькi спарахнелы крыж. Па другiм баку дарожнага скрыжавання - размытыя веснавою вадою глiнiшчы.
Лес далёка - зялёная густая сцяна, а над ёю ў ветравыя днi ўстае раскудлачанасць хмар. Калi ў месячныя ночы брэшуць сабакi, рэха гулка ходзiць каля лесу.
У ветравыя ж днi i хвоi шумяць. Нават i ў неветравыя пад узгаркаватым полем, каля лесу, стаiць роўны хваёвы шэпт.
Хвоi гавораць.
Чаму гэтак цiха гавораць хвоi?
Iдзе вецер. У ясны дзень, веснавы дзень, iдзе вецер.
Вецер iдзе з-за лесу, з-за лясоў, з-за тумановых, дымных, балотных, палявых даляглядаў. Шырокiх - як сягануць вокам.
Некалькi хвояў - наводдалек лесу, на полi пры самай дарозе. Тут ветру латва густа бiць у купчастае голле i напорна згiнаць яго. Улетку тут i скрозь цвiце чабор. Скрозь пах жыта i аўсоў чуваць чабор.
А ўжо з самай вясны на прыдарожных хвоях садзяцца дробныя каршакi азiраць свае дарогi.
Глухата якая!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Чабор пахне на межах i вясною, яшчэ да цвету свайго.
А ў крайняй з чатырох хат ён пахнуў i ўсю зiму, сухi, старанна завязаны ў палатнянай торбе. Вастраносы дзед зiмою менш ужываў яго, а калi ў красавiку пайшла халодная вiльгаць, часцей ён прасiў дачку:
- Напар ты мне, Юлька, чабру i сягоння.
Адкашлiваў харкавiнне i яшчэ гаварыў:
- А калi застаўся ўчарашнi, дык падагрэй.
Юлька адказвала:
- Навошта яго гэтак ашчаджаць, дабро гэтакае. Хопiць i свежага, не канечне пракiслы ўчарашнi пiць.
- Можа, i гэтак, - згаджаўся вастраносы дзед, тупаючы па хаце. I iшоў калыхаць унучка:
А-а-а-а, мой каток,
А-а-а-а, варкаток.
I ўсю ранiцу, кашляючы, плюючы ў жвiр каля парога, спяваючы малому, паглядаў у печ, чакаючы чабру.
Чабор студзiў на акне. А Юлька гаварыла:
- Пi гарачы, дык кашаль хутчэй пройдзе.
А ён не згаджаўся:
- На гарачы многа цукру iдзе, а дзе тут яго набрацца; я цёплага нап'юся.
Калi чабор рабiўся цёплым, ён даставаў з палiцы паперку, а ў паперцы заверчаны былi два кавалачкi цукру. Адкусваў драбок цукру, трымаў пад языком i выпiваў шклянку чабру.
I зноў iшоў калыхаць унучка:
Пайшоў каток у лясок,
Знайшоў каток паясок...
Поле маўчыць. У хаце чуваць, як маўчыць поле. Нават i пагранiчнiкi-салдаты мала тут калi спяваюць. Спяваюць хiба адышоўшы за вёрст пяць цi далей у вёску.
Тут па дарогах нават i не едзе нiхто. Няма куды i адкуль ехаць. Няможна ехаць. Адно, што выязджаюць на поле. Дык якая ж гэта язда? Узiмку i з самай вясны i гэтага няма.
Вастраносы дзед часам устрапянецца:
- Здаецца, прыехаў нехта.
I кiнецца да акна. А там - суседскi конь залапатаў капытамi па апошняй замакрэлай мерзлаце i прыпынiўся пачухаць аб вароты шыю.
Хто i адкуль пад'едзе пад гэтую хату? Стары i не чакае...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Другi стары - сусед - прыходзiць да вастраносага пагаварыць. Вастраносы сустракае:
- Выпi, суседзе, шклянку чабру.
- Ат, можна абысцiся. Цукар дораг.
- Што там, у мяне два кавалкi яшчэ захавалiся.
- То няхай захоўваюцца. Давай лепш закурым.
Вастраносы цiха пагойдвае за почапку калыску:
Знайшоў каток паясок,
Ды якi ж ён чырвоненькi.
Сусед падыходзiць да калыскi: