Гэта страшна. Пра гэта трэба пісаць.
Рэйсавы аўтобус спыніўся каля вясковага касцёла. Зайшло многа старых жанчын. Амаль усе яны стаяць.
Барацьба з самім сабой: уступіць каторай месца ці не?
Уступіў. I адразу ж у думках асуджэнне горшых, хто не ўступіў. Тады асуджэнне самога сябе — за асуджванне іншых.
Нарэшце — задаволенасць сабой: што сам сябе асудзіў...
А што найгорш?
За паўстагоддзя з гакам многа i пражыта, i перажыта, i сёе-тое зроблена. Але яшчэ больш — змарнавана часу...
Што ж, чалавек — не.механізм з гарантаванай дакладнасцю. I калі ён не заўсёды мог трымаць сябе ў руках — ёсць, відаць, у гэтым нейкая заканамернасць. Трэба ж яму i проста жыць, не толькі тварыць ды змагацца.
A ўсё ж пра гэтую процьму змарнаванага часу я думаю не ўпершыню. Шкада. I сумна.
У машыне, едучы ў родную вёску.
Не зазнавайся — ты прыйшоў на ўсё гатовае. I восень — гэтую, што абапал дарогі, у сонцы,— назвалі залатой таксама без цябе.
Чакаючы свае чаргі ў цырульні, пераглядаў старыя «Крокодилы». Сярод «афарызмаў», да якіх не ставішся сур'ёзна, раптам наткнуўся на такі:
«Памылкі мінулага можна выпраўляць толькі мемуарамі».
Успомніліся дзве кнігі. За сотню то больш, то менщ змястоўных, то больш, то менш цікава напісаных пісьменніцкіх аўтабіяграфій. Але ніхто — i сам я ў тым ліку— нават i блізка не падняўся да Пушкінскага:
И с отвращением читая жизнь мою...
Характэрна гэта, адзнака нейкая — такая праведнасць, адсутнасць, як гаворыцца, самакапання?
У цяжкія хвіліны ён думаў, што нядрэнна было б — ой, нядрэнна! — мець недзе далека бацьку, брата ці друга, каб да кагосьці з ix паехаць i паскардзіцца. Тады, калі яны ў яго былі. Амаль што побач.
А што ўжо гаварыць цяпер, калі ix — i найдалей — няма?..
Мой найбліжэйшы друг памёр. А я, яго другая частка, амаль адно з ім, здзіўлена бачу, што навокал усё — як было, так i ёсць. Як пасля ўсіх тых, што паміралі на нашай з маім другам памяці. Нібыта ён — гэта я: я i памёр, я i гляджу, правяраю, што ж тут змянілася, калі нас няма...
Дзіўнае, горкае i шчаслівае адчуванне.
Страшныя рэчы адбываюцца з блізкімі або знаёмымі людзьмі, не адбываюца са мною, a вельмі проста могуць адбыцца.
I ў гэтым шчасце, жудасна-часовае шчасце, якім трэба жыць.
У добрага, сціплага чалавека памёр адзіны сын, адзінае дзіця. I сын быў харошы, я яго ведаў.
Думалася тады, што я на бацькавым месцы... ну, разарваўся б ад болю, ці што...
А ён нядаўна зноў надрукаваў артыкул. Добры. Зноў жыве.
Людзі цяжкай працы, якія жывуць у прыродзе, гавораць не толькі «хочацца жыць», але ж i «трэба жыць».
Не плач, не гаруй па свайму, па сваёй, каго ты страціў ці страціла,— табе трэба жыць.
Ёсць i ў мяне такое адчуванне. Відаць, недарма я пражыў у прыродзе, у цяжкай фізічнай працы маленства i маладосць. Адтуль яны, гэтыя думкі. Хоць i шмат у мяне, як Прышвін кажа, было адхіленняў ад правільных чалавечых паводзін.
Падумаў гэта, гледзячы на сыта-зялёны, паліты адвячоркавым сонцам агарод, на яблыні, мужнага ўзросту каштан каля хаты, а за гародам-садам — на сцяну лісцянога лесу.
Мы сюды з сябрам прыехалі ў хату ягоных бацькоў, пасля вялікай, нялёгкай у спёку дарогі нам тут добра адчуць халадок, цішыню, апусціцца ў самога сябе, супакоіцца.
Свеце родны! Маіх ужо многіх няма, а мне яшчэ ўсё трэба жыць, трэба рабіць сваё.
Жыццё чалавечае — як агонь. Быў i няма. Зноў загарэлася i патухла. Зноў гарыць. I так — бясконца. Тая самая вечная, таямнічая i цудоўная з'ява.
Так думаў я ўчора, у Гомелі, неяк па-новаму не толькі зразумеўшы, але i адчуўшы гэта.
Апоўначы, калі мы з Дзімам [4] вярталіся ад яго старэнькай мамы i опыніліся каля помніка героям вайны, каб паглядзець на Вечны агонь, адчуванне тое вярнулася. Здалося нават, што, калі б пасядзеў там адзін, хоць да дня,— адчуў бы па-сапраўднаму яго паэзію — паэзію вечнай работы гарэння.
...Скромніца, работніца, так хораша спявала за святочным сталом «Ой вы, гусі», а потым — знікла трагічна, сама пажадаўшы гэтага, знікла — як патушаны агонь.
А я — праз дзевяць год, богведама дзе, на Палессі, вяртаючыся ў горад з далёкай пасекі ў рэдкіх бярозках i клёнах — я ўспамінаю яе, як жывую, за тым сямейным сталом, з тою вясёлаю песняй...