Вожа мой — толькі пра тое!..
У вечных, строга i змрочна таямнічых кіпарысах думалася i аб тым, што чалавек i пісьменнік, якога пяшчотна любіў сам Талстой, што Чэхаў, якога чытаюць на мностве моў i любяць на ўсіх кантынентах, быў i няшчасны, быў i самотны i, паміраючы, два апошнія словы сказаў чамусьці не на роднай мове.
I сапраўды — чаму «Ich sterbe»? [5] Таму, што гэта было ў Германіі, што лекар быў немец, што i жонка была «немочка моя добрая»?..
Сёння я ўпершыню, здаецца, спыніўся на гэтых словах. Сёння мне, як ніколі, сумна i неяк нават... нібы радасна ад таго, што яны былі сказаны так, як былі,— проста чамусьці так, не інакш. Сказаны не па-руску тым, хто быў — зноў жа як гаварыў Талстой — вельмі i вельмі рускі. I чалавек i пісьменнік. Хто — разам з тым — так натуральна належыць усяму чалавецтву.
Неба над морам, па-вясковаму кажучы, падкасалася — ясная паласа паміж цяжкай, жалезна-шэрай вадой i непрыветнай зацяжжу хмараў. Над самым вадзяным даляглядам — града воблакаў, падобная на горны снегавы хрыбет, светлы, зманліва прывабны. Кліча кудысьці далека, у нейкі цудоўны, сонечны Басфор, дзе я нібыта быў ужо, a ўсё яшчэ здаецца, што буду... Над воблачным хрыбтом — пяшчотнасць чыстага блакіту, якога мы тут ненармальна даўно не бачым.
А з гораў, што высока за нашым домам, дзьме паўночны, бязлітасны вецер.
За ашклёнымі дзвярыма, за мураваным парапетам балкона шумяць i стусінамі гнуцца-гайдаюцца кіпарысы. I гэта так незвычайна, ненатуральна. Нібыта адчайна шумяць i калышуцца... навагоднія елкі, якія хтосьці матлошыць, па-хуліганску здзекуючыся з ix прыгожай, урачыстай самавітасці.
Ix, кіпарысы, робіць падобнымі на елкі мноства шышак, што павыядрываліся на густой, дробненькай зеляніне, як цацкі-шарыкі, хоць i не звонкія, аднастайна падобныя, але прыгожыя i прымацаваныя вельмі надзейна.
Учора даволі-такі доўга блукаў паміж крыжоў, пірамідак, дрэў i кустоў, па камяністых сцежках i бетонных прыступках, па мокрай ад патайных крынічак траве. Шукаў магілу Багдановіча. Пытаться пра яе i зноў, не пачуўшы патрэбнага слова, хадзіў то зверху ўніз, то зноў уверх, то ўпоперак тары...
А потым неяк раптам, нібы нечакана, пазнаў камень з ужо невыразным, прымшэлым ды зацёртым нягодамі надпісам — сціплы помнік, выгляд якога мне памятаецца ад першага наведання, больш за дваццаць гадоў. Я стомлена, i радасна, i сумна выдыхнуў, успёршыся на пруты агароджы:
— Дык вось ты, голубе, дзе!..
I не здалося гэта ні сентыментальнасцю, ні панібрацтвам. Мне i любоў мая i гады дазваляюць. Зрэшты, сказалася неяк само.
Бо тут, у Ялце, i каля белага дома, дзе ён памёр, i на могілках, куды яго прывезлі пахавальныя дрогі, была ў мяне думка, было адчуванне, што ўсё такое ў жыцці адбываецца вельмі проста. Хворы хлопец прыехаў, хворы хлопец памёр — яшчэ адзін, не першы i не апошні,— i яго пахавалі. Нават, відаць, за кошт казны. I гэтае «вельмі проста» неяк па-асабліваму гаворыць мне пра яго, паэтаў, цудоўны пачатак, сумна, горка гаворыць пра тое, як многа гэты хлопец мог бы зрабіць, каб пажыў — вельмі проста — як многія, трохі даўжэй...
Позні поўдзень. Сонца i вецер. Мора i пасвятлела i разгаманілася. Зеленаватае, вясёлае. I разгайдалася яно, відаць, не па сваёй волі. Недзе далёка-далёка за даляглядам хтосьці магутны i мудры прыняў рашэнне атакаваць наш бераг, i мора, яшчэ ўранні спакойнае, не ведаючы той высокай задумы, але паслухмянае ёй, пачало. Аднастайна, але не надакучліва, як быццам злосна, але i весела, плешча-палошча i так ужо безліч разоў апаласканае каменне, накат за накатам, то чакана, то нечакана б'е ў сцяну набярэжнай, узвіваючы белапенныя букеты пырскаў.
Гоман мора i гоман агню — дзве дзівосныя з'явы хвалююць, зачароўваюць мяне ўсё жыццё, не паддаючыся ніякаму вытлумачэнню. Зноў вось успомніў, што люблю яго, мора, як i агонь, з маленства. Добра было калісьці, i сёння добра было б пасядзець перад поўнай вясёлага, прагнага полымя грубкай; добра бывала, i дай бог, каб i яшчэ неаднойчы было, каля сяброўскага вогнішча ў летняй роснай i шматгалосай начной глухамані надрэчнага лугу або прылеску!.. А мора? З ім пачалося мае існаванне. Пасля была разлука, цэлых семнаццаць гадоў, была іншая краса, іншая таямнічасць прыроды. А потым я, па-салдацку нагала астрыжаны, нібы спецыяльна абражаны, абяззброены такім чынам вясковы дзяцюк, нядаўна горды сваей свабодай, сваёй працай на полі i на паперы,— я апынуўся зноў над морам. Ужо не над Чорным, а над Балтыйскім. Аднак радасць мая, мае хваляванне былі не толькі самі сабой, але ж i ўспамінам далёкага, даўняга i няспыннага шуму, што вось прыйшоў, вярнуўся i гамоніць верна каля ног, атакуе душу маю шчасцем вялікай, магутнай, вечнай красы!..