Быў ён сам занадта тонкі паводле росту, белатвары, з жоўтымі кропелькамі рабаціння на высокім ілбе. Цыбатымі нагамі ён сцібаў шырока, шмат займаў імі, ішоў подбегам. Схаваў рукі ў кішэні портак і падтуліў плечы, угнуўшыся ўперад. На ганку стаў абіваць з падэшваў прымёрзлы снег.
Ружавеў захад і з другога боку ў чорных дрэвах бялеў месяц. За адкіненымі весніцамі звінела пустая цішыня вуліцы. Сінявокі Якуб моўчкі выйшаў з сянец, паслізнуўся на ганку, траха не ўпаў, але адзержаўся і падаўся на вуліцу.
- Куды ты?
- Нікуды.
На вуліцы Якуб шпарка пераступаў з нагі на нагу, біў ботам аб бот. Віця не ўцерпеў з ганка:
- Нашто ты боты рвеш?
- Ногі мерзнуць.
- Дык няхай бы сядзеў у хаце.
- У цябе не папытаю. Вельмі бацька знайшоўся! Прыганяты!
- Дурань, чаго ты агыркваешся!
- Бо чаго ты заўсёды чэпішся!
- Ідзі ў хату!
- Чаму?
- Не мерзні.
- А сам? Я цяплей за цябе апранены. Гэта ты ідзі, не мерзні ў гэтым летнім фрэнчы.
Віця смешна нахмурыў свае белабрысыя бровы і адчыніў дзверы ў сенцы.
У кухні было змрочна. Бялела акно над сталом. Віця пацягнуў носам і буркліва сказаў:
- Зноў накурыў поўную хату.
Прытуліўся плячыма да печы і грэўся. Адагрэтыя пальцы на нагах вельмі засвярбелі. Дык ён сцягнуў бот і з асалодаю пачаў церці пальцы анучаю. Усё ў хаце маўчала. Раптам ён апусціў рукі і стаў думаць.
«Нашто я пусціў Маргарыту ісці, яна і так колькі ўжо ночаў не спала. Як яна і так цягне... Перабыў гэтулькі часу без адзежыны, дык і яшчэ б з лішні дзень пачакаў бы... Цяпер ёй гэтыя дні лягчэй будзе, пакуль Маня зноў паедзе...»
Усё нястрыманым віхрам імчалася ў галаве.
Сядзеў моўчкі доўга. Пасля шпарка ўсцягнуў бот і ўвайшоў у хату. Глянуў у акно ад вуліцы. Якуб стаяў на тым жа ўсё месцы.
«Стаіць як прыкуты, яшчэ захалодзіцца».
Замілаванне да Якуба панавала ў ім, назаўсёды кладучы сляды на душу, у гэты час пераходу дзяцінства ў першае юнацтва. Само жыццё выхоўвала ў ім вялікую чалавечую чуласць для замілавання і нянавісці.
Сястра папрасіла яго запаліць агонь. Ён прынёс лямпу. Сястра зняла шкло і стала выціраць. А ён стаяў перад ёю - высокі, худы, з дзяціным яшчэ рухам твару. Але не дзяцінае было ў сціснутых тонкіх губах.
«З ім ужо можна гаварыць пра ўсё».
Гэта падумала сястра.
- Як ты вырас за гэты час.
Ён паціснуў плячом.
- Добра, што ты прыехала.
Памаўчаўшы:
- Мама, мусіць, памрэ.
І пайшоў у кухню курыць.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. З стэнаграмы следчага допыту
...Які ліст я пісаў Марынковічу! І пасля чытання запіскі не мог ужо яго дапісаць. Зусім не мог пісаць, думкі мае не ішлі патрэбным парадкам, а былі ў непарадку. Вось разбягаюцца і зноў збіраюцца, як хмары перад навальніцаю. Узбуджанасць мая пайшла ў другі бок. Як гэта гэтыя мае даўнейшыя запіскі захаваліся? Пажаўцелі як лісткі! Колькі гэта ўжо часу прайшло ад таго, як я пісаў гэта, пра сябе, пра брата Якуба, пра сёстраў, і колькі год ужо мінула з таго, як было ўсё тое, пра што я пісаў тут! Як мы тады ўсе, браты і сёстры, хавалі маму, як мерзлі ў дрэннай адзежы і былі заўсёды галодныя! І трэба ж якраз папасціся на вочы мае якраз бо тады гэтым запіскам! Мусіць, гаспадыня, прыбіраючы паліцу, выцягнула іх з-за кніг і кінула на стол. Убачыў іх, і ўсё ва мне аж уздрыганулася, перачытаў гэтую сваю даўнейшую споведзь перад самім сабою і не мог дапісаць ліста гэтаму чалавеку, Марынковічу.
А напэўна я і пісаў яго не гэтак, як трэба. Залішне я злаваў і гарачыўся, а гэтага ніколі не трэба. Але не магу іначай з гэтым чалавекам. От і цяпер хочацца схапіць яго і шпурнуць куды ў мураваную сцяну, каб ён больш не даждаў псаваць людзям свету. Можа нешта падобнае і трэба з ім зрабіць, можа зусім і не варта пісаць яму. Ці проймеш яго словам! Ён жа ўсё добра сам ведае, усё ў яго самога даўно вымерана і разлічана, і растлумачваць яму няма чаго. Ён гэты мой ліст не чытаючы ведае, ці раней ужо да яго падрыхтаваўся. К д'яблу ўсе лісты! З ім трэба іначай.
Як ён выбіў мяне з мае каляіны, як ён адарваў мяне ад мае работы! Ён, як камень, лёг на маёй дарозе, на дарозе ўсёй нашай сям'і, насмяяўся з Маргарыты, наздзекаваўся з яе, адабраў ад яе здароўе. І цяпер (няйначай, што гэта так) стараецца выжыць мяне адтуль, дзе сам начальнікам, каб не тырчаў я ў яго кожны дзень перад вачыма, я, брат Маргарыты, бо ведае ж ён, што ненавіджу я яго, як толькі можа ненавідзець той чалавек, які з малых дзён сваіх прайшоў агонь замілавання і нянавісці. Ці не лепш жа яму пазбавіцца ад мяне, бо яшчэ ж «асмеліўся» крытыкаваць яго.
Маргарыта! Як яна сохла тады каля мамы і як яна старалася, каб не бачылі мы; што замест лепшай яды для хворай мусіць яна, сціснуўшы сэрца, даваць ей бульбу. (Дзе ж мы маглі ўзяць чаго лепшага! А бачачы гэта, мы нудзелі і сумавалі страшна.) І як яна, небарака, сохла, гледзячы ў тую зіму на мяне, што я мерзну ў летнім нейкім фрэнчы!.. І якая ж яна цяпер усё-такі моцная, загартованая! Як яна трымалася тады перад ім у судзе! Да апошняй хвіліны ніхто не пазнаў бы, гледзячы на іх, што яна гэтак ім скрыўджана. І яна прайшла буры нянавісці і замілавання і ўсё роўна як з гарту выйшла. Толькі ці надоўга хопіць у яе здароўя? Колькі яна крыві страціла кожны год па некалькі разоў. (Вядома, «новы чалавек» павінен быць вольным, прыгожым, а дзеці, каб іх было некалькі, не далі б яму займацца гэтаю воляю і прыгажосцю!) І гаварыла як яна тады перад ім!
Маргарыта! Яна тады прыехала была ў горад дзён за два перад судом, надвечар. Незнаёмая жанчына паказала ёй, дзе льга за двазлотку на пору спыніцца. (Жанчына набожна перахрысцілася перад працэсіяй. Труну везлі на сялянскім возе, і паперадзе гарбаты чалавек у белай комжы нёс крыж). Маргарыта падзякавала жанчыне і купіла ў яе ж з каша шэсць абаранкаў. Ад вакзала ісці было ёй недалёка. Гэта была нават і не гасцініца. У двухпавярховым доме, побач з дзвярыма ў вялікую краму, спусціцца толькі ўніз, а там шырокія і нізенькія вокны, пад самаю столлю, выглядалі на малы скверчык. Гаспадыня адчыніла Маргарыце дзверы ў сцяне з пабяляных цалёвак. Каб гэта не на Маргарыту, дык прытулак гэты мог бы здацца чорным і цяжкім. Але гэта хто да чаго прывыкне, жывучы на свеце.
Ішоў у той дзень веснавы вецер, і голыя дрэвы на скверчыку гойдаліся і стукаліся голлем. Маргарыта бачыла праз акно іх пні ля самай зямлі. Пасля падышла яна пад люстэрка на сцяне: «Якая ж я стала худая і страшная».
Знайшла яна мяне тады была ў той самы дзень, калі ў суд хадзіла, не ведала адразу гэтай маёй новай кватэры. Ясныя былі тады ў яе думкі, усё расказвала мне, як прыехала, дзе і як спынілася, як з каша ў гандляркі абаранкі купляла, як нейкую труну везлі папярок вуліцы. Пра ўсю гэтую драбязу старалася гаварыць, абы не маўчаць, бо маўчанка была б вельмі цяжкаю. А нам хоць і было пра што пагаварыць (не бачыліся ж мы чуць не год, ад таго, калі ён яе завёз і пакінуў там), але ў тую хвіліну не гаварылася. Я цяпер як бачу, як чую той дзень, калі яна прыехала, як і дзе паварочвалася. І яе перад люстэркам, і сквер увечары, і вецер у голых дрэвах, і вясну... А з якім замілаваннем глядзеў я тады з канца калідора ў судзе на яе постаць, калі яна гаварыла з ім! Як ён злаваў, у яго зелянелі вочы і трэсліся сківіцы! Не, яна не спавядалася перад ім. Не спавядалася! Маладзец, Маргарыта!
- Я не прыехала перад табою спавядацца!
А як жа ён скрыгітаў зубамі і ледзьве стрымліваў сябе, сам пераняўшы яе слова:
- І я перад табою спавядацца не буду, як я жыву і як я хачу жыць. Усё, што было ў нас, гэта былі нашы памылкі... Чаго ты прыехала?
- Я прыехала ў суд.
- Можна было ўсё зрабіць завочна. Не канешне нам без патрэбы мучыць адно аднаго.
- А з патрэбаю тваёю дык можна і памучыць?
- Я не слухаю тваіх пустых слоў... Я табе пісаў тады, што буду без усялякіх судоў выплачваць тое, што з мяне належыць. І ты не можаш скардзіцца, што я сваіх абавязкаў не выконваю.
- А ты ведаеш свае абавязкі?
- Ведаю... Чаго ты хочаш дайсці гэтым судом? Я і без судоў ведаю закон.
- Але ці закон цябе ведае?
- Дык што ж, па-твойму, я непакараны злачынец?!
- Гэта ты добра сказаў, непакараны злачынец!
- Дык не табе ж судзіць і караць мяне! Годзе! Нічога ты гэтым судом не дойдзеш! Усё ў нас скончана, раз і назаўсёды! Калі ты па добрасці не можаш!..
- Не крычы, не хваліся, што крычаць умееш.