Друкуецца па аўтографе. На вокладцы — назва рамана i малюнак, якi належыць пяру К.Чорнага: два дрэвы на першым плане i трэцяе ўдалечынi. На першым лiсце рукапiсу намалявана высокае дрэва i будынак, у якiм можна ўгадаць гумно з шырокiмi варотамi, каля сцяны знаходзiцца фрагмент агароджы. На другiм лiсце слупком выпiсаны iмёны i прозвiшчы галоўных персанажаў рамана. У канцы аўтографа пазначана: «Канец. Кузьма Чорны. 7 гадзiн вечара, 18-га верасня 1943 г. Масква. Гасцiнiца «Якорь». 2 лiпеня 1944 года Чорны запiсаў у сваiм «Дзённiку», што, ачуняўшы пасля цяжкай хваробы, якая суправаджалася амаль поўнай слепатой, ён перапiсваў рукапiс рамана: «А яшчэ шэсць месяцаў таму, калi пачынаў перапiсваць «Пошукi будучынi», мне была пакута выпiсваць роўна загаловак i першы радок». Упершыню раман публiкаваўся ў часопiсе «Полымя», 1950, № 11–12, дзе быў падвергнуты прыкметнай рэдактарскай апрацоўцы.
Млечны шлях
Друкуецца па аўтографе. Завершаны 12 студзеня 1944 года. Упершыню публiкаваўся ў Зборы твораў у 8i тамах (1972–1975). У дадзеным выданнi ўзнаўляюцца купюры, зробленыя цэнзурай па кан’юнктурных прычынах (у 6м томе Збору твораў яны пазначаны шматкроп’ем).
АПОВЕСЦI
Лявон Бушмар
Друкуецца па кнiзе «Лявон Бушмар» (Менск, БДВ, 1930). Упершыню апублiкавана ў часопiсе «Узвышша», 1929, №7—10. Завершаны ў сакавiку 1929 года. У тэксце аповесцi, апублiкаванай асобным выданнем, паметка ў канцы: «Слуцак».
Неўзабаве пасля публiкацыi аповесцi з’явiўся артыкул крытыка Алеся Кучара «Пра адну рэакцыйную аповесць» (Маладняк, 1931, №1), якi азначаў круты паварот афiцыйнай лiтаратурнай крытыкi ў адносiнах да творчай суполкi «Узвышша» наогул i творчасцi Кузьмы Чорнага ў прыватнасцi. А. Кучар прызнаў аповесць таленавiтай, але тым не менш «рэакцыйнай», бо празаiк слаба паказаў класавую барацьбу, а паводзiны герояў тлумачыў з пункту погляду буржуазнага сенсуалiзму. Лявон Бушмар, галоўны герой аповесцi, на думку крытыка, выклiкае спачуванне, а не асуджэнне, а аўтар шукае «матывы для апраўдання яго ўчынкаў». I нарэшце вырак, якi выносiць крытыкаглабельшчык i якi не падлягае апеляцыi: «Чорнаўскi «фiзiялагiчны жывiзм» не толькi нiчога агульнага не мае са змаганнем пралетарскай лiтаратуры за жывога, класавага чалавека, а наадварот, пралетарская лiтаратура павiнна ўзброiцца на змаганне супраць творчых асноў К. Чорнага». «Iдэалiстычна замкнуты псiхалагiзм i грубаматэрыялiстычны фiзiялагiзм» А. Кучар недвухсэнсоўна ацэньвае як «правую небяспеку ў нашай лiтаратуры, i на яе павiнен быць накiраваны самы моцны агонь нашага змагання».
Заўтрашні дзень
Друкуецца па аўтографе. Упершыню апублiкавана ў часопiсе «Полымя», 1945, № 5–6. Дата напісання адсутнічае. Але паводле зместу, блізкага па думках і па змесце да «Дзённіка» К. Чорнага, можна меркаваць, што часам датавання льга лічыць 1944 год.
АПАВЯДАННI
На беразе
Друкуецца па газеце «Савецкая Беларусь», 1924, 31 студзеня, 1 i 2 лютага, дзе апублiкавана ўпершыню. Дата напісання пад тэкстам адсутнічае.
Ноч пры дарозе
Друкуецца па газеце «Савецкая Беларусь», 1924, 24, 25, 27–30 мая, дзе апублiкавана ўпершыню. Дата напісання пад тэкстам адсутнічае. 1 Ветліца — дарога, абсаджаная вербамі.
Па дарозе
Друкуецца па кнiзе «Вераснёвыя ночы» /Менск, БДВ, 1929, дзе датуецца чэрвенем 1925 года/. Упершыню апублiкавана ў выглядзе ўрыўка ў газеце «Савецкая Беларусь», 1925, 22 лiстапада, цалкам — у часопiсе «Маладняк», 1925, № 8. Дата напісання пад тэкстам адсутнічае.
Вечар
Друкуецца па зборнiку «Пачуццi» /Менск, БДВ, I926/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе «Маладняк», 1926, № 10. Датуецца 14– 15 кастрычнiка 1925 года. 1 Аблубiцца — абадок. 2 Мажджыр — жалезны таўкач.
Буланы
Друкуецца па зборнiку «IIачуццi» /Менск, БДВ, I926/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе «Маладняк», 1926, № 11. Урыўкi з апавядання друкавалiся ў газеце «Савецкая Беларусь», 1925, 23 лiстапада пад загалоўкам «Раман Драгун», 6 снежня таго ж 1925 года i 19 студзеня 1926 года. Датуецца 1925 годам.
На пыльнай дарозе
Друкуецца па зборнiку «Хвоi гавораць» /2е выданне, Менск, БДВ, I928/. Упершыню апублiкавана ў зборнiку «Хвоi гавораць» /1е выданне, Менск, БДВ, I926/. Датуецца красавiком 1926 года.
Хвоі гавораць
Друкуецца па зборнiку «Хвоi гавораць» /2е выданне, Менск, БДВ, I928/. Упершыню апублiкавана ў газеце «Савецкая Беларусь», 1926, 9 мая. Датуецца траўнем /маем/ 1926 года. 1 Дзындра — шлак.
Буры
Друкуецца па кнiзе «Выбраныя творы» /Мiнск, ДВБ, 1934/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе «Малады араты», 1926, №12. Датуецца лiпенем 1926 года.
Пачуцці
Друкуецца па зборнiку «Пачуццi» /Менск, БДВ, 1926/, дзе змешчана ўпершыню. Датуецца 1926 годам.
Начлег у вёсцы Сінегах
Друкуецца па кнiзе «Выбраныя творы» /Мiнск, ДВБ, I934/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе «Беларуская работнiца i сялянка», 1927, № 7. Датуецца лiпенем 1927 года.
Вераснёвыя ночы
Друкуецца па зборнiку «Вераснёвыя ночы» /Менск, БДВ, I929/. Упершыню апублiкавана ў часопiсе «Узвышша», 1928, № 4. Датуецца снежнем 1927 i жнiўнем 1928 года.
Справа Віктара Лукашэвіча
Друкуецца па часопiсе «Узвышша», 1929, № 5, дзе апублiкавана ўпершыню. Датуецца траўнем 1929 года.
Макаркавых Волька
Друкуецца па часопiсе «Полымя рэвалюцыi», 1938, кнiга 5я, дзе апублiкавана ўпершыню. Дата напісання пад тэкстам адсутнічае.
Маленькая жанчына
Друкуецца па аўтографе, дзе мае назву «Дванаццацiгодняя жанчына». Упершыню апублiкавана ў альманаху «Беларусь», 1943, кнi га 1я. Датуецца сакавiкомкрасавiком 1942 года.
Вялікае сэрца
Друкуецца па аўтографе. Упершыню апублiкавана на рускай мове ў часопiсе «Красноармеец», 1944, № 13–14. Дата напісання пад тэкстам адсутнічае.
АРТЫКУЛЫ, ДЗЁННIК
Небеларуская мова ў беларускай літаратуры
Друкуецца па часопiсе «Узвышша», 1928, № 5, дзе апублiкаван ўпершыню. Дата напісання пад тэкстам адсутнічае. 1 Язэп — у 20я гады ў беларускай прэсе так перакладалася iмя Iосiфа Сталiна.
Слуцкія сурвэты
Друкуецца па аўтографе. Дата напісання пад тэкстам адсутнічае.
Дзённік
Упершыню апублiкаваны ў часопiсе "Полымя", 1965, № 4, амаль на цэлую трэць скарочаны рэдактурай i цэнзурай. Публiкацыю суправаджаў грунтоўны артыкул С.Александровiча, даследчыка жыцця i творчасцi К.Чорнага. Яшчэ больш (амаль удвая) скарочаны тэкст "Дзённiка" ў 8-м томе Збору твораў: хрушчоўская "адлiга" змянiлася брэжнеўскiмi "прымаразкамi".
Друкуецца паводле часопiса "Полымя" (1988. № 4. С.155-163), дзе апублiкаваны без скарачэнняў (публiкацыя Р.Раманоўскай). Публiкацыя суправаджаецца ўступным словам Васiля Быкава, якi, у прыватнасцi, назваў "Дзённiк" яшчэ адным "красамоўным дакументам эпохi, хвалюючым сведчаннем багатай душы нашага волата слова, вялiкага Кузьмы Чорнага".
Некаторыя стылiстычныя ўдакладненнi зроблены згодна з аўтографам, якi захоўваецца ў сямейным архiве пiсьменнiка. Асаблiвасцi стылю пiсьменнiка (зайходзiў, смрод) як факт аўтарскай мовы празаiка пакiнуты. Рознастылёвасць паасобных слоў (тыпу Менск- Мiнск) унiфiкавана ўбок пераважнага напiсання.
Аўтограф дзённiка ўяўляе сабой малы агульны сшытак памерам 13 х 17,5 см у шэрай вокладцы, дзе захавалася больш як сто старонак. Пагiнацыя праведзена толькi да 77-й старонкi, дзе i зроблены апошнi легендарны запiс Божа, напiшы за мяне мае раманы... На фарзацы сшытка аўтограф "Притыцкий". Паводле ўспамiнаў дачкi Кузьмы Чорнага, Рагнеды, Сяргей Прытыцкi i падараваў гэты сшытак "майму бацьку", калi нейкi час жыў разам у Маскве ў гатэлi "Якорь". Мiкалай Карлавiч аддаў сшытак дачцэ, дзе яна занатоўвала любiмыя паэтычныя творы. Потым, калi сшытак спатрэбiўся, аддала яго назад бацьку, папярэдне выразаўшы спiсаныя ёю старонкi.
Запiсы К.Чорнага зроблены пераважна сiнiм атрамантам (хоць пiсьменнiк найбольш любiў чорны атрамант), почырк выразны, буйнаваты (часам, напрыканцы старонкi, запiсы рабiлiся дробнымi лiтарамi, аднак па-ранейшаму выразна).
Сшытак пачынаецца з празаiчных нататак:
с.1-5. Пачатак рамана "Скiп'ёўскi лес" (канчаецца фразай: Няма-ведама дзе ён падзеўся i нiякiя пошукi не ўзвялi следства на праўдзiвую дарогу);