* Твая воля выпусцiла яго з аковаў (старажытнаангл.).
Ганна збянтэжылася:
- Ты разумееш гэтую мову?
- Я бываў у розных краях, князёўна, - сказаў блазан. - З маiм панам. Мы, рабы, утойваем свае веды...
"Не можа быць, - падумала Ганна, - ён не мог усё зразумець. Сем жа стагоддзяў прайшло, мова так змянiлася".
25
- Тут вы дабываеце золата? - спыталася Ганна. У печы зус патухла, толькi пад попелам тлелi чырвоныя вугалькi.
- Мой пан робiць гэта, каб дагадзiць богу, - сказаў блазан.
- Веру, веру, - сказала Ганна. - А цi праўда, што ён вынайшаў кнiгадрукаванне?
- Не ведаю такога слова, панi, - прамовiў блазан. Ён падышоў да вуголля i выставiў свае вялiкiя рукi.
- Ты дапамагаеш пану?
- Калi ён дазваляе мне. А навошта табе i твайму чалавеку мой пан? спытаўся карлiк.
- Я не зразумела цябе.
- Вы размаўляеце на мове, якая падобная на мову саксаў. Твой чалавек пабег па майго пана.
- Ты баiшся за яго?
- Я баюся страху майго пана. I яго кахання да цябе. Ён забываецца пра другiх. Гэта прывядзе да смерцi.
- Чыёй смерцi?
- Сёння смерць чакае ўсiх. Калi хапаешся за адно, забываеш пра галоўнае.
- Што ж галоўнае? - Ганна хацела дадаць раб цi дурань, але зразумела, што не хоча больш гэтай гульнi.
- Галоўнае? - Блазан павярнуўся да яе, адзiнае яго вока было страшэнна сумнае. - Ты чужая. Ты не можаш зразумець.
- Я паспрабую.
- Зараз божыя дваране пойдуць на прыступ. I нiкому лiтасцi не будзе. Але калi я здагадаўся правiльна, то баярын Раман хадзiў, каб дамовiцца з божымi дваранамi так, галоўнае прападзе.
- Але ж застаецца навука, яе вялiкае адкрыццё.
- Ты, князёўна, з багатых. Ты нiколi не галадала. Цябе нiколi не бiлi, не палiлi, з цябе не здзекавалiся... табе нiчога не пагражае. Цябе нiхто не кране - нi тут, нi ў турме. А вось усе гэтыя людзi, тыя, што спяць цi не спяць, хвалююцца, п'юць, ядуць, плачуць на вулiцах, - iх паб'юць. I ўсё гэта не мае значэння для майго пана. I для цябе - iх мука да вас не даляцiць.
Карлiк, асветлены чырвоным святлом вугалёў, быў страшны. Вось такiя былi першыя прапаведнiкi сярэдневяковай справядлiвасцi, такiя iшлi на кастры. Людзi, якiя зразумелi, што кожны варты жыцця, i былi бяссiльныя.
- Ты памыляешся, блазан.
- Не, не памыляюся. Нават цяпер у тваiх добрых вачах i ў тваiх добрых словах няма праўды. Ты не ведаеш, цi ёсць у мяне iмя, слава i гонар. Блазан, дурань...
- Як цябе завуць?
- Акiплеша - гэта таксама мянушка. Я не памятаю свайго iмя. Але я не раб! Я зраблю тое, чаго не хоча рабiць Раман.
- Што ты можаш зрабiць?
- Я выйду падземным ходам, я знайду ў лесе лiцвiнаў, я скажу iм, каб спяшалiся.
- Ты не паспееш, Акiплеша, - сказала Ганна.
- Тады я разбуру ўсё гэта... усё!
- Але гэта жыццё твайго пана, справа яго жыцця.
- Ён заваражыў цябе, князёўна! Каму трэба яго справа, мая справа, твая справа, калi сыдуць крывёю хлопцы i немаўляты, жонкi i мужы - усе дзецi Хрыстовы? Аднак я не магу разбураць...
Блазан ускараскаўся на крэсла, сеў, звесiўшы ногi, апусцiў галаву на рукi, нiбы заснуў. Ганна маўчала, глядзела на шырокую гарбатую блазнаву спiну. Не паднiмаючы галавы, глуха ён спытаўся:
- Хто ты, князёўна? Ты не тая, за каго выдаеш сябе.
- Хiба гэта так важна, Акiплеша?
- Хутка развiднее. Я ведаю людзей. Дурнi назiральныя. Мой пан нам здрадзiць, i я не магу спынiць гэтага.
- Скажы, Акiплеша, твой пан напраўду такi вялiкi чарадзей? Большы за царкоўных каралёў i зямных князёў.
- Слава ў яго будзе вялiкая, - сказаў блазан. - I каралi прыйдуць да яго на паклон. Iнакш я не звязаў бы з iм свайго жыцця.
- А што ты мог зрабiць?
- Я мог уцячы. Я мог пайсцi да другога гаспадара.
- Ты так на самай справе думаў?
- I не раз. Але каму патрэбен кульгавы вырадак? Каму я дакажу, што ў мяне такое самае сэрца, такая самая галава, як i ў знакамiтага?
- Раман гэта ведае?
- Раман гэта ведае. Бог надзялiў яго розумам.
- А цябе?
- Раман ведае мне цану.
- I ўсё?
- А што яшчэ? Што яшчэ патрэбна рабу i вырадку?
- Ты ненавiдзiш яго? Ты... ты не раўнуеш мяне да яго?
Блазан адкiнуўся ад стала, зарагатаў, скрывiўшы грымасай i без таго знявечаны твар.
- Цябе? Да яго? У мяне адно вока, гэтага хапае, каб зразумець, што князёўна Магда спакойна спiць у цераме. Ты нават не магла абуць яе боцiкаў, ты не вельмi асцярожная. I голас цябе выдае. I мова. Але не бойся. Раман не здагадаецца. Ён бачыць толькi сваё каханне, ён сам iм любуецца. Ты птушка ў небе, слодыч невыказная - таму ты i патрэбна яму. Мала яму ўлады на зямлi, ён хоча i птахаў нябесных прыручыць... Ён прыме цябе за Магду, таму што хочацца яму прыняць цябе за Магду, цётачка! Ён разумны, а ў прываротнае зелле верыць!
- Дык ты замест прываротнага зелля зрабiў соннае?
- А ты што хацела? Нельга ж было, каб яна бегла сюды. Таму я так здзiвiўся з цябе. Зелле ж выпрабаванае. Я з iм два разы з аковаў уцякаў. Нават з замка Крак.
- Як ты трапiў туды?
- Вядома як - за варажбу. За глупства.
- Мне дзiўна, што ты раб, - сказала Ганна.
- Iншы раз мне таксама... Бог кожнаму вызначыў месца. Мабыць, так i трэба... так i трэба.
- Ты небяспечны раб. Ты не дурань, а прытворшчык.
- Не, дурань. Толькi без нас, дурняў, разумнiкi павымiраюць ад свайго розуму ды нудоты... А вось i яны...
Раман спусцiўся па лесвiцы першы.
- Вы чаго тут? - спытаўся ён. - Чаму не правёў князёўну ў пакоi?.. - Ён дакрануўся да Ганнiнага пляча.
Кiн i хлопец спусцiлiся следам. Кiн пакланiўся Магдзе. Раман паглядзеў на яго i спытаўся ў князёўны:
- Гэта праўда, што ён з табою?
- Праўда, ён заўсёды са мною, - сказала Ганна цвёрда. - Я пасылала яго, каб ён аберагаў цябе. I ён будзе цябе берагчы.
- Я рады, - сказаў Раман. - Усё будзе добра! Усё абыдзецца! Мы зробiм, як нам трэба. Ордэн ужо падступiў да сцен.
- Як? - Блазан стаў панурым. - Ужо прыступ?
- Яны за сто крокаў, iдуць да варотаў. Лiтвы ўсё няма...
- А чаго ты прыйшоў сюды? - спытаўся блазан. - У нас з табою няма тут агню i мячоў. Наша месца на сценах... З усiмi.
- Глупства кажаш, - вымавiў Ранан, зноў падыходзячы да Ганны i беручы яе за пальцы. Далонь у Ранана была вiльготная i гарачая. - Гарады будуць гiнуць, i людзi будуць памiраць, але вялiкiя веды застануцца на вякi. Забудзь пра дробязi, ды не па чыне табе гэта думаць, - завяршыў Раман суха, нiбыта ўспомнiўшы, што блазан яму не сябар, а толькi слуга.
Блазан, зiрнуўшы на Ганну, адказаў:
- Я сваё месца ведаю, дзядзечка.
З далечынi да падзямелля данёсся шум - знайшоў сабе дарогу праз платы, сцены, крык людзей, якi злiўся ў грозны роў, i адказам яму былi разрозненыя вокрыкi i стогн унутры горада. Тут жа адгукнулiся званы на плошчы - гужлiва, часта, быццам сцiснутае страхам сэрца, яны гулi, просячы божай лiтасцi.
Усе сцiхлi, прыслухоўваючыся. Раман хутка падышоў да куфра ў кутку пакоя, праверыў замок.
- Дапамажы! - сказаў ён блазну i налёг на куфар, перасоўваючы яго ў глыб падвала.
- Мы ўцякаем? - спытаўся хлопец.
- Не, - адказаў Раман.
- Ты будзеш змагацца? - спытаўся блазан.
- Буду, - адказаў Раман. - Iдзi паглядзi, як там на сценах. Можа, твой меч там спатрэбiцца?
- Не пайду, - запярэчыў блазан.
- Не ўцяку я, не бойся.
- Я баюся iншага, - вымавiў блазан.
- Чаго ж? Кажы.
- Здрады баюся.
- Дурань i памрэш па-дурному, - сказаў Раман, беручыся за дзяржанне мяча.
- Усё-такi заб'еш мяне? - Блазан быў здзiўлены.
- Калi раб здраджвае, - сказаў Раман, - яго забiваюць.
- Не ўздумайце! - крыкнула Ганна. - Як вам не сорамна.
- Сорамна? - Блазан караскаўся па лесвiцы.
- Ты куды? - спытаўся Раман.
- Зiрну, што там робiцца, - сказаў блазан. - Пагляджу, цi трымаюць вароты...
Ён знiк, i Раман павярнуўся да Кiна, але перадумаў, паглядзеў на хлопца.