— Сокал! Пусці Дзятла!
І не паспеў Ціхі Дзяцел пераступіць парог, як апынуўся ва ўчэпістых кіпцюрах уладара. Магутны Арол і сам быў здзіўлены такому спрыту і прыліву гневу і энергіі, але раздумваць не стаў.
— Дрэнь! — закрычаў ён лютым голасам. — Колькі, Дрэнь, ты будзеш трывожыць душу? Дакуль будзеш мучыць мяне?! — І з гэтымі словамі шпурнуў яго ў сцяну так, што ў таго перад вачыма павісла вясёлка. Але здзіўленне і страх былі настолькі вялікія, што Дзяцел умомант апамятаўся і залепятаў:
— Крумкач, Ваша Недаступнасць... Запіскі... Сшытак...
Але пан гэтым разам не захацеў выслухаць свайго надзвычайнага слугу: ён зрабіў крок наперад і наступіў на Дзятла, і той расплюшчыўся. Вось так сумна скончылася жыццё Дзятла.
А Магутны Арол адшпурнуў яго цела і, яшчэ калоцячыся ад злосці, праклекатаў:
— Выкінь, Сокал, гэту Дрэнь. Я яго нават есці не стану. — І Старэйшы Сокал з'еў Дзятла сам.
Толькі потым, калі ўляглося абурэнне, Магутны Арол успомніў перадсмяротныя словы з'едзенага — успомніў, задумаўся і зразумеў, што будзе бяссонная ноч.
Ён падбадзёрыўся, пачысціўся, наколькі гэта было магчыма без пабочнай дапамогі, і стаў у царскую позу, як гэта бывала раней, калі размаўляў з падначаленымі.
— Сокал! — паклікаў ён і, калі той з'явіўся, сказаў: — Ты быў мне заўсёды самым адданым слугой. Ты адзін не здрадзіў мне ў маіх няшчасцях. Дык вось, Сокал, мы застаёмся ўдвух — гэту дурніцу з нішы пад увагу браць не будзем. Таму скажы: ты не пакінеш мяне, што б ні здарылася?
— Я не існую без волі і клопатаў майго пана, Ваша Недаступнасць! — адразу адказаў целаахоўнік.
— Я люблю цябе, Сокал. А цяпер ідзі і прывядзі Крумкача.
І вось перад вачыма Яго Недаступнасці Магутнага Арла стаяў брамнік замка Старажытны Крумкач. Ён, здаецца, чакаў гэтага спаткання і таму быў спакойны.
Доўга моўчкі пазіраў на яго Магутны Арол, потым глыбока ўздыхнуў і сказаў такія словы:
— Служыў ты мне, Крумкач, доўга, надта доўга, каб не падазраваць цябе ў бескарыслівасці. Ты перажыў многіх, хто быў важнейшы і больш знатны за цябе. Перажыў, а мог і не перажыць. Мог, але перажыў. А вось чаму, што на гэта скажаш?
— Разумею, Ваша Недаступнасць, — адказваў Крумкач. — Мне, праўду кажучы, і самому дзіўна, як гэта дасюль так абыходзіліся са мной.
— Так, Крумкач, я заўсёды ведаў, што ты разумная птушка. Але вось скажы, будзь ласкавы, ці кепска табе жылося ў мяне?
— Ды не, Ваша Недаступнасць. Акрамя таго, што сцярвятнікі Вашай Недаступнасці два разы разбурылі маё гняздо і перабілі крумкачанят ды аднойчы зламалі крыло маёй старой, ужо нябожчыцы, нічога дрэннага не было.
— Можа, ты кепска еў або цвёрда спаў? Ці праца была не па сіле?
— Дзякуй богу, па сіле, Ваша Недаступнасць, не скарджуся. І еў-спаў няблага. Як вядома, мы народ непераборлівы.
— Ну а можа, ты якую асабістую крыўду таіў?
— Не, Ваша Недаступнасць, асабістай крыўды не было.
— Дык якога ж ты, Крумкач, чорта пішаш нейкія там запіскі? Завёў сшытак, тоішся, і я даведваюся пра гэта толькі цяпер!
Тут Старажытны Крумкач усміхнуўся, паглядзеў проста ў гордыя вочы ўладара і прамовіў:
— Я гатоў. І хачу пазбавіць Вашу Недаступнасць ад лішніх пытанняў. Але гаварыць буду толькі з вока на вока.
— Сокал, выйдзі! — пачулася неадкладнае распараджэнне.
І потым Старажытны Крумкач сказаў сваё слова, якое мы прыводзім дакладна, як расказваецца ў «Запісках» Пасвячонага.
«— Арол! Ты магутная і вольная птушка. І я табе служу, як служыў твайму папярэдніку, якога ты перамог у лютым баі. Але служыў я і папярэдніку твайго папярэдніка, і яшчэ раней, і нават тады, калі ты не быў не толькі Магутным Арлом, але і Грозным Мядзведзем, але і Змрочнай Пантэрай, але і Белай Рыбай, а быў звычайнай Маленькай Дафніяй з пароды карычневых, што мірна жылі каля старога пня сярод гнілога балота. Крумкачы, як бачыш, доўга жывуць, таму шмат і ведаюць. Ты быў радавой дафніяй і адрозніваўся ад астатніх хіба што выдатным здароўем ды ўпартым норавам. Але цябе загубіла славалюбства. Яно напаіла ядам тваю гордасць, гордасць кінула цябе ў вір крыўды, крыўда выгадавала помсту, помста спарадзіла зайздрасць, а тая — прагу ўлады. Ці памятаеш ты, Арол, што табе, паміраючы, расказала Старая Дафнія? Яна перасцерагала цябе. Але зерні мудрасці ўпалі на бясплодную глебу — памылілася старая. У тваім уладанні апынуўся Плацінавы Абруч — ды ці разумееш ты, якая рэдкая доля табе выпала?! Бо твой Абруч — ключ да Праўды. А ты з яго зрабіў цацку. Ты пакінуў сваіх сародзічаў і здрадзіў ім. З помсты ты наслаў на іх Чорнага Жука, ад продка якога іх выратавала Старая Дафнія, якая даверылася табе. І табе мала здалося аднаго, дык ты напусціў і другога. І цяпер няма больш дафній каля старога пня, Ваша Недаступнасць, ніводнай не засталося. Чорныя Жукі зрабілі сваю справу. Яны самі загінулі: нечым было жывіцца і, раз'юшаныя і галодныя, яны накінуліся адзін на аднаго і забілі самі сябе. Пачварныя іх шкілеты ляжаць на дне сажалкі, на тым самым месцы, дзе ляжаў Плацінавы Абруч. І зарастае мясціна карычневых дафній розным пустазеллем. Цябе ж, Арол, прага ўлады пацягнула ўсё вышэй і вышэй і ўсё далей ад Праўды. Так, ты дасягнуў вялікіх вышыняў, ты стаў магутны і славуты. Але скажы, ці быў ты хоць хвіліну шчаслівы? Ці быў па-сапраўднаму і свабодна шчаслівы? О, як жа ты, дурань, не датумкаў, як не здагадаўся! Ты патрабаваў і патрабаваў, тваім убогім жаданням не было канца, а Плацінавы Абруч даваў і даваў. Але ж тое, што давалася, не магло быць суцяшэннем. Абруч жа не дае суцяшэння. Ён адмаўляе ў ім — такая ўмова! І Старая ж Дафнія, якая папрасіла вызваліць сваіх, не была суцешана — яе ацураліся і абвінавацілі ў палахлівасці і здрадзе, не ведаючы, што выратавальніца — яна; жыццё яе скончылася ў галечы і невядомасці. Абруч выканаў яе жаданне, але не суцешыў! А табою атрыманае суцешыла цябе? І ты ні разу не задумаўся — чаму? Ты нічога не зразумеў, Арол... Суцяшае дабро. Але ты яго ніколі і нікому не рабіў. Суцяшае дружба, суцяшае каханне. Але не было побач з табою ні дружбы, ні кахання... Не, ты нічога не змог зразумець ні ў пачатку, бо быў дурной і ганарыстай Маленькай Дафніяй, не разумееш ты і цяпер, бо — дурны, стары, бездапаможны Арол.