— Пачытаем на караблі?
— Тут, — сурова выгукнуў Балаш.
Скрут здзівіўся незвычайнай суровасці, якая прагучала ў яго голасе. Але згадзіўся і сеў на камень, што, напэўна, некалі служыў гаспадару сталом. Потым уставіў крышталікі ў гуказдымальнік, які за многа дзесяцігоддзяў істотна не змяніў сваёй канструкцыі, падключыў рацыю, каб можна было чуць запіс у шлемафонах, і сказаў:
— Гатова...
Толькі тады Балаш павярнуўся да святла — рэзкі, рашучы.
— Уключай! — загадаў ён і пайшоў да ложка. Так і стаяў ён увесь час, пакуль зямлянін няспешна расказваў пра сваё жыццё.
А ў Скрута не хапіла адвагі стаць побач з ім — ён не мог глядзець на рэшткі гэтага чалавека, чый раздумны голас прыглушана і павольна гучаў у шлемафоне.
Невыносна замаруджана цяклі хвіліны, раскрываючы вялікую трагедыю зоркалёта і таго, хто застаўся адзін з вялікага экіпажа.
«...Перада мной выбар, — нібы раячыся з субяседнікам, гаварыў астралётчык, — памерці зараз ці паспрабаваць жыць... Я не агаварыўся. Іменна — паспрабаваць. Гэта жыццё не прынясе мне радасці. Я не змагу калі-небудзь вярнуцца на Зямлю. Пра мяне, напэўна, ніколі ніхто нават не даведаецца — наўрад ці які карабель забрыдзе ў гэты раён. Я не змагу нават выбрацца з пячоры — косці абедзвюх ног раструшчаны ў час катастрофы. Я не магу сам сабе зрабіць аперацыю, бо калі змог бы вытрываць боль, то трэба мець яшчэ герметычную камеру — яе таксама няма. Такім чынам мая будучыня — адзінота, нерухомасць, безнадзейнасць. Але я не прымаю смерць. Пакуль я магу — я павінен жыць. Не таму, што інстынкт мацнейшы за волю і я чапляюся за жыццё. Я павінен жыць, бо я — чалавек і ў мяне яшчэ дзейнічае мозг...»
Скрут слухаў і ўяўляў сабе разбіты выбухам зоркалёт, мёртвую планету і адзінокага скалечанага чалавека, якому шчаслівы, а хутчэй нешчаслівы выпадак падараваў жыццё і якому належала пакутаваць ад бездапаможнасці і бяссілля доўгія-доўгія дні, месяцы, гады.
Ці можа такое вытрываць чалавек? Скрут не таіўся перад сабой. Для яго гэта была не проста цікаўнасць. Ён ніколі не забываў, як гняла яго абмежаванасць прасторы ў зоркалёце. Яна была нішто ў параўнанні з прасторай Сусвету. І ў гэтай неадпаведнасці яму бачылася нешта ненатуральнае, варожае. Чалавек па ідэі — вольны. Скрут разумеў свой стан і нічога не мог з сабой зрабіць. Але яму было лягчэй. З ім заўсёды знаходзіліся таварышы з дзяжурнай змены, яго ахоўвала моц магутнага зоркалёта. Дзе браў стойкасць гэты касманаўт? Што надавала яму сілы? Адчуванне чалавечай годнасці? Але ж пра гэта і Скрут ніколі не забываў...
«Ох, як гэта невыносна, калі дзейнічае мозг. Раней мне здавалася гэта шчасцем, а зараз мне часам хочацца пашукаць нейкую там кнопку, каб хоць на імгненне выключыць мозг, забыцца і пазбыцца свайго становішча».
Узняўшы вочы ў час адной з паўз, калі чулася толькі патрэскванне рацыі, Скрут заўважыў побач з ложкам корпус робата. Ён быў латаны і пералатаны. Заклёпкі і швы на абшарпаным металічным корпусе робата, можа, ярчэй за ўсё раскрылі Скруту жудасную карціну апошніх месяцаў жыцця чалавека, які стараўся падоўжыць існаванне свайго адзінага памочніка. Гэты робат расчысціў чалавеку дарогу да пячоры, надзейна абсталяваў яе, каб чалавек мог жыць там столькі, сколькі хопіць энергіі ва ўцалелых акумулятарах і сонечных батарэях. І, напэўна, чалавек дзяліўся з робатам, аддаючы яму большую частку энергіі, не зважаючы на свой холад і голад.
Але робат не меў чалавечай вынослівасці. Ён знерухомеў раней чалавека. Скрут уявіў сабе роспач, якая авалодала тады чалавекам...
Нібы ведаючы наперад аб гэтых думках Скрута, чалавек сказаў: «Сёння я застаўся без Ацілы...»
Адна фраза, і ні слова больш, ніводнай скаргі, нягледзячы на тое, што для яго гэта было пачаткам канца.
Скрут падумаў, што яму не так лёгка будзе зразумець гэтага чалавека, замураванага ў скале далёкай планеты і непахіснага ў сваёй волі. Чалавек не спадзяваўся, што яго калі-небудзь, хай сабе і пасля смерці, знойдуць. Ён разважаў сам з сабой, бо меў, відаць, адзіную слабасць — патрэбу ў субяседніку.
— ...Ты чуеш?
Скрут уздрыгнуў. Задумаўшыся, ён ужо не слухаў. Забыўся на Балаша.
— Скрут, ты чуеш? — паўтарыў Балаш.
Скрут прыслухаўся, аднак не адразу зразумеў, чым выкліканы вокліч таварыша.
«...Я ўвесь час думаю, дзе была наша памылка? Чаму ўзарваліся рухавікі? Першыя сімптомы непаладак у іх з'явіліся, калі мы ледзь увайшлі ў сілавое поле планеты. Мы спадзяваліся наладзіць рухавікі, апынуўшыся на цвёрдай глебе. Але спыніць рэакцыю ўжо не ўдалося. Дзіўна, яна ішла быццам бы павольна, не сціхаючы і не нарастаючы. І раптам скачок, выбух...»