— А канцы, канцы рукавоў? Зашпільваліся?
— Не, суцэльныя, вельмі цесныя. Калі адзяеш альбо здымаеш, ледзь-ледзь кісць прасунеш.
Прызнацца, гэтая дэталь уразіла мяне больш, чым усе чары ў Сержавым расказе. Узнаўляючы вопратку жыхароў гарадзішча, якое належала да вялікай правабярэжнай культуры, мы біліся над шматлікімі пытаннямі, у тым ліку — пра зашпільку рукава. Мастакі, ілюстраваўшы нядаўна вялікі акадэмічны зборнік, стараліся «хаваць» запясці воінаў, найчасцей за шчытом... Толькі нядаўна выказалі найбольш абгрунтаванае меркаванне, што кашулю шылі з шырокім рукавом, які ўшываўся па руцэ воіна. Серж пра гэта ведаць не мог...
Я змоўчаў. Але, праўду кажучы, пачаў куды больш уважліва слухаць блытаную аповесць, часцей задаваць пытанні. Сам таго не ведаючы, Серж ператвараў кучу разрозненых археалагічных ведаў у гарманічную, стройную сістэму, адною без асаблівай увагі кінутаю дэталлю ён запаўняў прагалы, якія дзесяцігоддзямі мучылі навуковы свет. Мімаходам разбіў ён многія гіпотэзы, зноў-такі яму невядомыя, бо адкрытых публікацый не было. А паасобныя, у тым ліку — о радасць! — і мае, пацвердзіў. Марозам апякала мне спіну, як у Сержа ноччу ад звону аброці, калі ён пачынаў апісваць які-небудзь прадмет збруі, зброі, побыту, нават не ведаючы яго назвы, і пры гэтым выяўляў надзвычайную дакладнасць!
Карацей кажучы, пакуль Серж гаварыў, мае пытанні былі сур'ёзныя, а адказам я верыў і паміж волі прыкідваў, якую буру могуць выклікаць некаторыя адкрыцці...
З'ехаўшы з узгорка, воіны пускалі коней у галоп. З гучным гоманам і посвістам імчаліся па мокрай, раз'езджанай капытамі раўніне. Лебядзінымі крыламі ўскідваючы грыву, наводшыбе ад гнядых і буланых слаўся белы гіпагрыф, у думках празваны Сержам «Машынай часу». Можна было разабраць, як кучаравяцца чорныя валасы маленькай амазонкі і сонца ўспыхвае на яе поясе...
Правёўшы яе вачыма да голага, чорнага, як на гравюры, лесу, дзе ў далёкай будучыні ўзнікне сяло Х..., Серж адвярнуўся і ўпэўнена пайшоў да брамы. Яшчэ колькі крокаў, і ён убачыў скучаны, як чараду куранятаў пад крылом у квахтухі, дымны горад. Дыміла зборышча двухсхільных дахаў, якія раслі проста з зямлі. У велізарнай калюжыне пэцкаліся дзеці, ухутаная баба цягнула вядро з калодзежа. На тым канцы сяла палілі салому ў яме — мабыць, дзеля ганчарскіх патрэб. Серж знайшоў вачамі сваю хату і ўспомніў, што абяцаў малодшым братам засекчы сёння пеўня. Што ж, ён быў кавалём і ювелірам, і яго прызначылі ў конніцу рэзерву на той выпадак, калі атрад будзе разбіты і давядзецца абараняць падыходы да гарадзішча.
Мне здалося, што я нечага не ўлавіў. Серж растлумачыў, што, пачынаючы з моманту, калі ён абмацаў на сабе скураны даспех, ён несупынна адчуваў нейкае раздваенне свядомасці. Прычым асоба Сяргея Іўчанкі, металафізіка XX стагоддзя, саступіла ў цень, толькі кантралюючы душу архаічнага славяніна — маладога каваля і карміцеля шматдзетнай сям'і, да самазабыцця закаханага ў «царыцу». Бадай, менавіта бяздзейнасць асабістых пачуццяў зберагла ў першыя часы майго сябра ад жаху перад адлегласцю ў шмат стагоддзяў паміж жыццём цяперашнім і мінулым...
Такім чынам, чалавек з двайною свядомасцю, расплюхваючы ботамі дарожную гразь, увайшоў у агароджу з масіўных завостраных калодаў. На круглым цэнтральным насыпе тырчалі нязграбна вычасаныя, рознай вышыні куміры, быццам сям'я апенькаў на пні: зубы ўстаўлены сапраўдныя, мядзведжыя, вочы абведзены кругамі вохры.
Брама ахоўвалася. Серж (ён бо каваль) перакінуўся салёным жартам з вартавымі. Розум кантраляваў майго сябра, але ўлоўліваў, аднак, не столькі мову, колькі агульны сэнс і настрой.
Здаецца, што шустры воін рэзерву ледзь не да захаду сонца жлукціў са збана хмельнае піва пад павеццю, заядаў хлебам з часнаком, гуляў з таварышамі ў косці ды бегаў да агароджы па малой патрэбе, бо піва было выпіта вельмі многа. (Як я і меркаваў, гулялі на іншаземныя срэбныя манеты.) Маладзейшыя воіны гарачыліся, хапалі адзін аднаго загрудкі; старэйшыя, час ад часу выціскаючы хмель з доўгіх вусоў, трымаліся спакойна і разважліва, нават калі прайгравалі. З іх пахвальбы ў застоллі Серж зразумеў, што каваль ужо не раз панюхаў крыві дзёрзкіх качэўнікаў: сякерай выбіваў іх з сядла, калоў кінжалам, стрэламі тапіў плыўцоў. Дачакаліся вясны, зноў набеглі — дык што ж, павесялімся як мае быць...
Урэшце, бойку пачалі менавіта старэйшыя.
Руды рымар абвінаваціў паважнага хлебапёка ў махлярстве і запусціў у яго ігральныя косці. Хлебапёк няспешна адціснуў піва з доўгіх вусоў — і раптам каршуном кінуўся на крыўдзіцеля. Абодва пакаціліся па земляной падлозе. У гэты момант з дзікім крыкам на ўпараным кані падляцеў вястун...