— Нават уначы чалавеку выспацца не даюць!.. — буркнуў Вілюс.
— Бывае, гэтыя заняткі патрэбны і ў мірны час... А цябе, пэўна, мала старшына ганяў.
— Я санітарам быў, — агрызнуўся Вілюс.
Рычардас змаўчаў.
— Лепш бы зусім не было армій! — сказаў Вілюс.
— Можа, і не будзе калі-небудзь. Забудуць людзі пра вайну. Стануць...
— Журналістамі!.. — таропка ўставіў Вілюс, узрадаваўшыся магчымасці змяніць размову. І чаму ён сам не кінуўся тады да малога?..
Удалечыні ўсё грукаталі выбухі, а начныя птушкі на балоце маўчалі.
— Гэта ўжо хто кім пажадае... — працягнуў Рычардас.
У баку моста раптоўна шугануў сліпучы слуп полымя. Белае ненатуральнае святло азарыла балота; і мужчынам падалося, што каркас моста ажыў, узняўся ў паветра і застыў — у адно імгненне.
Даляцела запозненая выбуховая хваля.
— Няўжо... памыліўся? — прашаптаў Вілюс.
— Напэўна, вучэбная грукнула. Або звер нейкі на міну напароўся, — спакойна запярэчыў Рычардас.
— Заўтра з самай раніцы ідзём адгэтуль.
— Ды ўжо ж, пасля гэтага журавіны збіраць не станеш... Такое ўражанне, быццам на фронт трапілі.
— Якое шчасце, што можна ісці спаць і заўтра мірна прачнуцца, — уміхнуўся Вілюс.
Гэты выбух быў апошні. Сталася зусім ціха. Пагаслі промні пражэктараў — адначасна, разам з рэхам выбуху.
Зноў танюткім галаском піскнула івалга і тут жа змоўкла, вырашыла, што не пасуе ёй, дзённай птушцы, спяваць сярод начы.
Да шашы было далёка. Гужам ішлі яны вузкай сцяжынай, пратаптанай цераз поле, і Вілюс крочыў апошні. Дзеці хутка ўціхамірыліся, але потым сталі ныць, і маткі моўчкі цягнулі іх за рукі, быццам баючыся спазніцца. А спяшацца не было куды.
Нарэшце паказалася шаша. Здалёку свяціўся аўтобусны прыпынак, адзначаны жоўтым дыскам.
Дошка з раскладам аблупілася. Але Рычардасу ўдалося неяк разабраць, што аўтобус на Вільню прыйдзе праз гадзіну. Ён азірнуўся.
Вілюс стаяў убаку і глядзеў некуды ўдалеч.
— Паслухай... — сказаў, падышоўшы да яго, Рычардас. — Не, бадай, не варта...
— Ды кажы.
— Лухта, — махнуў рукой Рычардас. — Праўда, часам усялякае глупства ў галаву лезе. Нават дзіўна... Давай пагуляем, чаго тут тырчаць...
Вілюс паслухмяна пайшоў за Рычардасам.
Крочылі яны ўскрай шашы. Прайшлі даволі далёка, але Вілюс ні пра што не пытаўся — куды яны ідуць, што хацеў сказаць Рычардас. Бадай, Вілюс нават не заўважыў, як далёка яны адышлі ад прыпынку.
— Мне ўвесь час здаецца, што я ўжо бачыў гэтага салдата, — нарэшце загаварыў Рычардас. — Сапраўды дзіўна.
— Трэба было спытацца.
— Я толькі сёння ўзгадаў.
— Шмат ездзіш. Сустракаешся з людзьмі.
— Вось менавіта, сустракаюся...
Трохі далей ад шашы стаяў доўгі цагляны будынак, абнесены жывой загароджай з глогу. У двор вяла пасыпаная друзам дарожка.
— Школа, — паведаміў Рычардас. — Зойдзем?
Вілюс толькі паціснуў плячыма. Часу яшчэ было багата, і яму ўсё роўна, куды ісці. Не хацелася вяртацца на прыпанак, яму не было пра што размаўляць з жонкай.
Калідор з белымі сценамі, на якіх віселі плакаты, дыяграмы і насценгазеты, пуставаў. Толькі ў класах, за дзвярыма, на якіх чарнелі таблічкі з светлымі рымскімі лічбамі, прыглушана гучалі галасы настаўнікаў.
— Усе на ўроках, — сказаў Вілюс і чамусьці груба дадаў: — А ты, вядома, надумаў карэспандэнцыю напісаць? На аўтобус не паспеем.
— Спадзяюся, дзверы не замкнёныя...
Вілюс не зразумеў.
Рычардас штурхнуў адны дзверы, і яны прачыніліся.
На паліцах былі раскладзены пагнутыя шлемы, іржавае дула кулямёта, асколкі снарадаў, пажоўклы сшытак. Насупраць, на сцяне, вісеў вялікі партрэт салдата, відаць, перазняты са старой фатаграфіі.
— Я ведаў, што гэта ён, — нягучна сказаў Рычардас. — Не памыліўся...
Пад партрэтам чарнеў надпіс: «Загінуў 22 чэрвеня 1941 года, узрываючы мост з фашысцкімі танкамі».
— Не! — закрычаў Вілюс. — Не!..
Васіль Беражны. Матчын голас
Пераклаў Павел Марціновіч
Прыляцеўшы на Месяц, яна ўсё разглядвала, захоплена ўскліквала:
— Ніколі не думала, што тут гэтак добра!
Ён вадзіў яе несканчонымі тунелямі Селенаполіса, паказваў гмахі, якія падпіралі чорнае, усеянае зоркамі неба.
— А хадзіць тут як лёгка, сыночак!..
Голас у маці быў звонкі, яшчэ зусім малады — можа, таму, што яна пявучая? Колькі памятае яе — любіла спяваць. На святы, сустракаючы гасцей, спявала весела, з імпэтам, а ў будні, за хатняй работай, — прыглушана і трохі сумна. Нават размаўляючы, як быццам вымаўляла словы — спявала іх. І зараз у ейным голасе было нешта гэткае... можа, незвычайнае або, можа... Можа, гэта яе так узрушыў палёт на Месяц? Ён услухоўваецца ў гэты да болю родны голас і ніяк не можа зразумець, што ж гэта так звініць у ім?