Аднак на Зямлі, удалечыні ад сваіх, яны дазвалялі сабе паразважаць, як бачым, на тэмы, на якія не маглі гутарыць дома, і нават спрачаліся. Першы нешта ўжо вельмі ўпарта паўтараў аб прымітыўнасці і лжэнавуковасці старой тэорыі, а другі, трымаючыся, вядома ж, агульнапрынятага пункта погляду, пасмейваўся тым не менш, жартаваў з свайго прыяцеля, нібы пацяшаючыся яго ўпартасцю і ўпэўненасцю. Настаўнік зноў жа ветліва і тонка наводзіў на думку, што ўсякі пункт гледжання правільна было б, увогуле, паважаць, — вядома, без шкоды для дамінуючага, — таму што калі ўжо ён, гэты пункт гледжання, запаланіў у свой час галовы, то, зразумела, невыпадкова: ён, трэба думаць, быў доказны і развязваў шмат якія вузлы. Ён нагадаў маладым іншапланецянам, што місія іх пакуль што выключна вучэбная і ў гэтых умовах усякае папаўненне ведаў заслугоўвае пахвалы, а значыць, каб прыступіць да асноўнага эксперыменту, яны могуць правесці некалькі падрыхтоўчых, і чаму, напрыклад, не заняцца тымі ж дафніямі: такі вось вопыт мог быць павучальны.
— Настаўнік! — прамовіў Першы. — Мы ніколі не эксперыментавалі над лонамі. Гэта лічыцца...
— Глупствам, — перапыніў весела Другі. — Але як хочацца адпачыць на гэтай утульнай Хі і пазаймацца глупствам.
— Гэта не мае сэнсу, — сказаў Першы.
— Хто сказаў, што лоны і дафніі — аднаго роду істоты? — спытаўся Настаўнік. — Хіба вас не вучылі, што падабенства формы не заўсёды мае на ўвазе падабенства зместу?
Так, ён пераканаў іх! Яны пачалі рыхтавацца да эксперыменту і правялі яго — эксперымент небывалы, які нельга ўявіць, і я ўдзячны лёсу, што стаў сведкам гэтага.
Яны настроілі сваю апаратуру. Каля пня былі ўстаноўлены эвальвентар, дэкуртар, амнівізар і іншыя апараты, якім пакуль што і назвы няма на чалавечай мове. І калі ўсё было гатова, Настаўнік сказаў:
— Не забудзьцеся пра стымулятар, разлічыце час падключэння.
О, гэта ўжо не былі ранейшыя спрытныя, дураслівыя юнакі, энергія якіх рабіла іх такімі падобнымі на нашых зямных; гэта былі суровыя, сталыя істоты з засяроджанымі тварамі.
— Абскуратам кірую я, — сказаў Настаўнік.
І эксперымент пачаўся...
Як тут яе пазайздросціць Пасвячонаму, які ўбачыў такое? І шкада, што «Запіскам» не стае падрабязнасцяў. Ці ведаў гэты Настаўнік аб прысутнасці нашага Пасвячонага? Ды як не ведаць, цяжка нават і ўявіць, што не ведаў, калі ён здольны бачыць праз тоўшчу вякоў. А тут — усяго толькі метраў сто. Але ж — хмызняк. Ды што такое хмызняк для праклятага нобла, што кіруе эвальвентарамі... Ведаў, як мы ўбачым, добра ведаў. Але глядзі вось, дапусціў прысутнасць чужынца, дазволіў яму, праўда, з купюрамі — не ўсё. Значыць, лічыў магчымым адкрыць, ды не ўсе свае сакрэты. Але ж часткова ўсё-такі адкрыў! Для чаго?.. Пасвячоны, вядома, тлумачыць...
А чортавы ноблы, відаць, і сапраўды далёка абагналі нас, калі на такую аперацыю юнакоў паслалі і называюць гэта вучэбнай практыкай. Што ж у іх тады «не практыка», што сур'ёзная справа? Нават страшна падумаць, немагчыма ўявіць!
Але дадзім далейшы ход дзеянню і як можам перакажам «Запіскі» Пасвячонага, каб карацей было.
Значыцца, яны пачалі сваю справу.
4
Пасярод лесу ў маленькім балотцы жыла Маленькая Дафнія. Гэта было ўжо і не балотца, а ўсяго толькі маленькае акенца каля старога пня, лужына, невялічкі вадаёмчык, адным словам, а балота даўно высахла і зарасло. Пад пнём вось і жыла тая Дафнія.
Сонца туды амаль не пранікала, толькі тоненькія праменьчыкі прарываліся часам праз карэнні і зараснікі, і тады каля пня рабілася светла і прыемна, усё ажывала і пачынала рухацца. Маленькая Дафнія ніколі не прамінала такога моманту. Яна выплывала з ценю проста на праменьчык, замірала і грэлася. Яна нават ненадоўга засынала — так ёй было добра. Вакол у тым промні віселі і драмалі іншыя дафніі і таксама рухаліся ўслед за сонцам. Не спалі толькі вартаўнікі; яны размяшчаліся наўкола і сачылі, ці не з'явіцца раптам небяспека.