Мірановіч па-расейску, гучна і весела скамандаваў у прыцемак камеры:
- На выход с вещами!
І Чайка сам уздрыгнуў ад гэтага воклічу, умомант успомніўшы Слуцак, сваю службу ў чырвоных, у ваенкамаце, і расказы пра «чэка», і пра гэтае самае «выходи с вещами!», і пра тое, што робіцца з людзьмі пасля гэтых звычайных, а на справе жудасных слоў... Расказы, як крычалі, і прасілі ратунку, і мачыліся, апраўляліся пад сябе, падалі трупамі на падлогу і іх даводзілася валачы волакам, затыкаць чым папала раты, накідваць на галовы мяшкі, па-жывому, з хрустам ламаючы косці, звязваць вяроўкаю ці дротам рукі; амаль усе, пакуль цягнулі іх па калідоры, вар'яцелі ад жаху - «нармальнымі яны ўжо не будуць», расказваў неяк у ваенкамаце, паплёўваючы на падлогу, адзін знаёмы чэкіст і тлумачыў, што іх, гэтых прасмердлых мачой і калам паўчалавекаў, адпраўляць пасля «да начальніка земляробства» (расстрэльваць) - гэта самы што ні на ёсць гуманізм, смерць для іх паратунак: перанёсшы такія жахі, яны не жыльцы ўжо, не людзі і амаль усе проста на каленях умольваюць хутчэй дабіць іх... «Самі ж просяць!» - гэтак знаёмы чэкіст адказаў на пытанне, ці лёгка яму забіваць, ці не мучыць яго сумленне.
Добра ведаў, што стаіць за гэтым «выходи с вещами!», і чырвоны камандзір, бо перш вытыркнуўся з цёмнага кутка на сярэдзіну камеры, на маленькі кружок святла, якое сачылася з акенца, потым з тупым, разгубленым выглядам на апухлым твары пачаў таптацца на месцы, як бы і напраўду шукаў нейкія свае «вещи», каб ужо выйсці разам з імі.
- Ты аглух, Лебедзеў? Давай, давай! - падагнаў Мірановіч.
Лебедзеў раптам замітусіўся, відаць, толькі цяпер да яго па-сапраўднаму дайшло. Чамусьці пачаў абмацваць сябе, азірацца па баках, нават прысеў і зазірнуў пад тапчан... затым схапіўся аберуч за галаву - шапка-«будзёнаўка» была на месцы. Ён перарывіста і разам з тым з палёгкаю выдыхнуў, нібы ўся яго бяда толькі ў тым і заключалася, што згубілася была шапка - і вось удалося яе знайсці. Апошні раз аббег вачыма камеру і рашуча ступіў на калідор.
XII
На пляцы тым часам «братанне» ішло поўным ходам.
Бурліла, гула, шумела і рухалася, як вялізны мурашнік, людская маса - канца-краю, здавалася, не будзе гэтай хаатычнай бесталковай мітусні, што каторы ўжо час не перапынялася ні днём, ні ноччу, і невядома было, калі толькі спяць, калі адпачываюць гэтыя людзі?..
Ля пунктаў запісу - вынесеных са штаба двух сталоў, дзе апытвалі, запісвалі і прымалі «на забясьпечаньне» грозаўцаў, - стаяла ўсяго чалавек колькі, іншыя, падпаўшы пад гэты мурашыны інстынкт руху, абы не стаяць, паразбрыдаліся хто куды. Адразу знаходзіліся сваякі, знаёмыя, проста добрыя людзі, развязваліся хатулі, заплечнікі, торбачкі, пайшлі ў ход біклажкі і бутлі... Дарма было заклікаць да нейкага парадку. Стомленыя дарогай, разбэшчаныя адсутнасцю хоць якой улады, хто даўно адвыклы ад ваеннай дысцыпліны, хто ніколі да яе і не прывучаны, людзі пачуваліся тут і паводзілі сябе як на кірмашы ў свята, нібы з адной толькі мэтаю і сабраліся: знаёмых пабачыць, выпіць, закусіць, пабалэкаць...
Забытыя ўжо былі «марсэльеза» з баянам, забыты быў Чайка, якога так славілі нядаўна; калі яны разам з Мірановічам і Лебедзевым выйшлі са штаба, ніхто і не глянуў на іх - ужо і шапка-«будзёнаўка» нікога не цікавіла.
Мірановіч з неахвотаю - дужа гразка было - пакіраваўся да сталоў («Мо й на маю долю перападзе што людскае», - сказаў, маючы на ўвазе вярбоўку ў сваё ведамства). Чайка з Лебедзевым пратаўкліся праз натоўп, абмінулі царкву і апынуліся на вулічцы. У канцы яе, крокаў за дзвесце ад царквы, была хата, дзе кампалка кватараваў.
І на гэтай вулічцы, і на ўсіх прылеглых да плошчы тоўпілася процьма народу. Людзі выліваліся на іх з цеснага, замалога пляца, што тая вада з перапоўненай пасудзіны. У адным гурце, з якім акурат параўняліся Чайка з Лебедзевым, панавала найбольшая весялосць - чыталі ўголас мабілізацыйную абвестку. Тоўсты, барадаты, з шыкоўнымі, на польскі манер закручанымі вусамі грозавец, які-небудзь запісны жартаўнік-анекдотчык, што паўсюль знаходзяцца, узіраючыся ў паперчыну, чытаў густым басам, знарок сур'ёзна, чым толькі смяшыў слухачоў яшчэ болей...
Змест паперчыны быў такі:
1. Нацыянальнасьці быць беларускай
2. Гадоў мець ад 18 да 40.