Міхась Стральцоў быў уражаны: "І цяпер мне здаецца трохі дзіўным: чаму тое, што зрабілі Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімір Калеснік, не было ажыццёўлена раней... не, усё, мабыць, не так і проста. Мне здаецца, што нават аўтары гэтай кнігі не ўяўлялі спачатку, якога нечалавечага выдаткавання душэўных сіл будуць каштаваць "дзясяткі кіламетраў магнітафонных запісаў, тысячы кіламетраў дарог..." Без перабольшання, гэта ператварылася ў хаджэнні па чалавечых пакутах, па вогненных кручах зямнога пекла". Аднак аўтары яе, і асабліва настойліва А. Адамовіч, сведчылі, што кніга нават магла не з’явіцца, што і яны спачатку не былі перакананы ў неабходнасці менавіта такой калектыўнай кнігі-памяці. Беларускія людзі маюць што распавесці цэламу свету пра вайну і пра сябе. Пра тое, што мае значэнне і сэнс для ўсіх і для кожнага з нас. Пра мужнасць і стойкасць, пра нязломнасць і пра вытрымку ў самых жахлівых і невыносных умовах татальнай вайны — пра тое, што ведае наша грамадства і што мусіць ведаць і цаніць сучасны свет.
Жанчына з Борак, што на Бабруйшчыне, дзе фашысты забілі, спалілі каля дзвюх тысяч жыхароў, ці з Красніцы Быхаўскага раёна, дзе застрэлілі каля 700 чалавек, жанчыны, мужчыны, дзеці з гэтых і многіх соцень іншых беларускіх вёсак зблізку зведалі, што такое фашызм, не толькі той, які бачыла і ведае Заходняя Еўропа, але і той, які б яна разгледзела і на сабе перажыла праз нейкі час пасля "канчатковай перамогі" Гітлера, калі б уступілі ў дзеянне планы "канчатковага ўрэгулявання ў Еўропе". Тут, на усходзе, у Беларусі, Расіі, Украіне, могуць расказаць свету, што фашызм скінуў з сябе ўсе маскі "еўрапеізму", расказаць усяму чалавецтву, якім "звышзверам" і "звышчалавекам" можа стаць той фашызм, калі быў упэўнены, што ніхто пра гэта не даведаецца, і раскрываўся са сваёй чорнай душой. "Тое, што Беларусь ведае пра вайну і пра нядаўняе азвярэнне людзей у цэнтры Еўропы і можа расказаць чалавецтву, — адкрываў усяму свету А. Адамовіч, — тое ведаць, можа, і страшна. Але забыць не мае права ніхто, забыць тое — небяспечна. Асабліва ў век "атамных магчымасцей", якія спакушаюць і будуць спакушаць патэнцыяльных "фюрараў".
Калі А. Адамовіч, Я. Брыль, У. Калеснік запісвалі апавяданні беларускіх людзей пра самае страшнае — пра Хатыні, то бясконца іх уражвалі незвычайныя праявы дабрыні, чалавечнасці, высакародства і адсутнасці зласлівасці ва ўмовах, калі магло здавацца, што ва ўсім навакольным свеце засталіся толькі жорсткасць і эгаізм. Колькі дабрыні, яснасці і незнішчальнай мяккасці выпраменьвалі вочы і твары, галасы палескіх жанчын, калі яны нам расказалі пра нябачаныя жорсткасці і азвярэнні людскія, — гэта не могуць перадаць па-сапраўднаму ні словы надрукаваныя, ні фотаздымкі! Але і ў друкаваным тэксце гэта, спадзяёмся, можна ўгадаць, неяк адчуць.
Беларуская зямля дала свету такіх майстроў слова, як Алесь Адамовіч, Янка Брыль, Уладзімір Калеснік. Кожны з іх адольваў сваё ўтрапенне і свой боль, адыходзіў ад пачутага людскога болю па-свойму, адпаведна з жыццёвым вопытам, асабістым характарам і мастацкім талентам. А. Адамовіч пісаў раман "Карнікі", прагнучы "дадумваць да канца" пытанне, якое не аднойчы чуў ад людзей "з вогненных вёсак": "Хто яны, людзі-нелюдзі?" У. Калеснік няўрымсліва шукаў сведкаў, якія ведалі, памяталі беларускага паэта Уладзіміра Жылку, каб напісаць раман-даследаванне "Ветразі Адысея". Душа Янкі Брыля прагнула душэўнай раўнавагі, гармоніі светлага і змрочнага, добрага і ліхога, якія ён бачыў у беларусах, а ў выніку была напісана, узнікла аповесць "Ніжнія Байдуны".
У сусветнай літаратуры, з якой выдатна быў знаёмы Янка Брыль, такое ўжо здаралася: французскі празаік Рамэн Ралан, страшэнна змораны шматгадовай працай над цыклам раманаў "Жан-Крыстоф", адчуў патрэбу ў рэкрэацыйным, ачышчальна-творчым смеху і напісаў аповесць "Кала Брун’ён", пранізаную "гальскай весялосцю", і гэта пасля трагедый, перажытых Францыяй у гады Першай сусветнай вайны, гісторыю, расказаную вялікім фантазёрам і брахуном, веселуном і аптымістам, самім Кала Брун’ёнам "пахучай моваю", "без фігавага лістка", "з бургундскай соллю" пра тое, што такое насамрэч французскі характар.
Байдуны, блазны, веселуны, гаваруны, пустабрэхі, гумарысты — частыя госці ў беларускім фальклоры, у творах беларускіх камедыёграфаў. Цэлы натоўп такіх смяшлівых байдуноў-самахвалаў і брахуноў-самасуяў высыпаў на старонкі аповесці Янка Брыль, каб расказаць "ад першай асобы" пра сябе і свой час, не чакаючы, што нехта апярэдзіць іх саміх і раскажа, але раскажа зусім не так, як яно ўсё было ў рэальным, штодзённым жыцці, бо галоўнае расказаць так, каб было смешна і дасціпна. Любоў да смешнага — у крыві ніжнебайдунцаў. Гэтая рыса кідаецца ў вочы адразу і трапна выяўляе адносіны гэтых людзей да свету, у якім ім выпала нарадзіцца і жыць. У Ніжніх Байдунах усё вельмі лёгка і хутка ператвараецца ў смех, і няма анічога такога, што не магло б стаць аб’ектам вясёлых жарцікаў, нязлога пакепвання, здзеклівай заўвагі, трапнага слоўца. Самае сур’ёзнае ў вёсцы, бадай што, гэта смех. Калі ты не разумееш смеху, дык табе лепш не нараджацца на белы свет, бо цябе дастануць вынаходлівымі мянушкамі, падхопяць любое тваё слова, дададуць ад сябе і вернуць яго табе ў такім выглядзе, што ты закаешся навекі раскрываць лішні раз рот без патрэбы. Смех, свабодны, нязмушаны, дапамагае вяскоўцу жыць. Смех, жарт, досціп, вясёлая прыпавесць, народны анекдот дапамагае жыць і быць заўсёды на духоўнай вышыні і самому аўтару гэтай карнавальнай аповесці.