Выйшлі на вуліцу. Легкавое таксі, распырскваючы лужыны, спешна і шумна паплыло ў бок прывакзальнай плошчы, пацягнуўшы за сабою па мокрым асфальце дзве чырвоныя стужкі — агні ад стопсігналаў. Следам за ім праехаў амаль пусты аўтобус, высушыўшы плыткую ля самага тратуара лужыну і загнаўшы Пецьку Жвіра аж пад самы плот.
— То пачакай, куды пойдзем? От злыдзень...— Жвір абіваў запырсканы макінтош. — Ты не на Свердлава часам? Калі туды, дык правяду,— і, пачуўшы Косцеву згоду, пачаў прыгадваць, пра што гэта ён гаварыў.
— Ды пра тое, што навукай заняўся, — падказаў Манцэвіч.
— Так, так...— цмокнуў губамі Жвір.— Цяпер, браце, не тое, што было. Ты ж ведаеш, газеты нашу кафедру тады ўшчэнт равнеслі. Зарэка зволены. А цяпер...
Косцю здалося, што памякчэў пад нагамі асфальт, пасвяжэла на вуліцы.
— Я табе скажу... Ён за нашага чалавека мог пастаяць. А астатнія...— загаварыўся Жвір і наткнуўся на сустрэчнага чалавека.— Усё чэпяцца да мяне. Не ведаю, чым скончыцца... От свет настаў...
На прывакзальнай плошчы зачыняліся магазіны, але пад дзвярыма стаялі запозненыя і настырныя пакупнікі і прасіліся нешта купіць. Ля рэстарана Жвір спыніўся і ўзяў Косцю пад руку:
— Можа зойдзем разам? Хоць на цябе хлопцы і не заказвалі, але нічога, уладзім. Грошы ў мяне ёсць.
— Не, дзякуй, дзякуй...— адмовіўся Косця.— Сам ведаеш — не п’ю. Стары прынцып — і гэта ведаеш.
— От чалавек! — Жвір паківаў галавою.— Ну, ладна, бывай! — і падаў Косцю сваю мяккую, пухлую руку.
...На сцяне перастаў трашчаць не выключаны, відаць, да канца рэпрадуктар. На ложку, што стаяў упрытык да шафы, з нейкім тонкім і працяжным свістам ужо граў нечы нос. А Косцю не браў сон. Не спала яшчэ ўсыпаная рэдкім электрычным святлом вуліца: час ад часу гулі запозненыя машыны, ішлі людзі, здаецца, знарок моцна гаварылі пад вокнамі. На пасажырскім вакзале, чуваць было, гукаў паравоз.
I новыя думкі, і першая ноч у студэнцкім пакоі, ад якога Косця адвык, але па якім цэлыя два гады сумавала яго сэрца, не давалі заснуць. Не ляжалася і на старым збітым матрацы, муляла галаву злямцаваная падушка.
Усё гэта прыкрае адбылося ў адзін дзень. Пасля заняткаў Косцю Манцэвіча сустрэў выкладчык палітэканоміі. Гэты старэнькі, рахманы і заўсёды задуманы чалавек хадзіў па калідорах трушком і неяк бокам, чамусьці каля самай сцяны. Вылучаўся ён яшчэ двума асаблівасцямі: нікому і ніколі, як памятаюць студэнты, не паставіў двойкі і чамусьці выклікаў студэнтаў не проста па прозвішчу, а заўсёды зачытваў са свайго блакноціка імя і імя па бацьку. Вітаўся ён надзвычай далікатна, нізка схіляючы сваю бліскучую галаву, заўсёды першы, калі ведаў студэнта ў твар. У той дзень ён нават не адказаў на Косцева прывітанне, але раптам спыніўся. Падняў свае бяскрыўдныя шэрыя вочы і, счакаўшы, пачаў гаварыць, збіваючыся і чырванеючы:
— Што гэта з вамі? Як гэта? Вы ж, здаецца, Канстанцін Сымонавіч, добра вучыліся і паводзіць сябе ўмелі?
Але паглядзеў, што Косця стаіць пэўна болей здзіўлены, чым перапалоханы і, відаць, не здагадваецца, пра што гэта ў яго пытаюцца, і прагаварыўся адразу:
— У дэканаце я чуў, што вас выключылі з інстытута. Гэта ж нейкае непаразуменне, недарэчнасць нейкая?..
Спазмы моцна і балюча сціснулі Косцева горла, ён памкнуўся нешта сказаць, але адчуў, што не мае сілы. У грудзях, здаецца, было нешта пустое і халоднае. Ногі дрыжэлі, слабелі, рабіліся нейкія нежывыя, і ён баяўся, каб хаця не ўпасці.
Перад вачыма раптам паўстаў чырвоны гладкі твар намесніка дэкана Зарэкі... Здаецца, варушыліся яго мокрыя тлустыя губы: «Вы толькі ўмееце гаварыць там, дзе не трэба. Вы многа берыцё на сябе. А на экзаменах у вас, нябось...» I нейкія глыбокія, патаемныя Косцевы думкі яму адказвалі: «Значыць, дамогся свайго. Цябе, вядома, лепш паслухаюць, чым мяне. Няўжо цябе не распазнаюць? Няўжо ты так і будзеш сядзець у зацішку?»
У той дзень Манцэвічу пачало здавацца, што яго адгарадзілі ад усяго свету нейкай высокай сцяною, з-за якой яму нічога не відаць і не чуваць. Ён не ведаў, куды дзецца.
Апынуўшыся ля самага ганка Ленінскай бібліятэкі, Косця здзівіўся, што зайшоў гэтак далёка, і, успомніўшы, што дакляраваў Валі прыйсці на іх курсавы вечар, вярнуўся назад, думаючы ўбачыцца і абавязкова пра ўсё пагаварыць, параіцца із ёю.
Але ў той дзень Косця не пагаварыў з Валяй. Бачыўся аж два разы, але не пагаварыў. Дарэчы, першы раз ён бачыў толькі яе. Яна яго — не. Клуб быў набіты бітком. Косця ледзьве ўшыўся ў залу. I сцэну ён бачыў толькі тады, калі пахілілася нейчая вялікая кудлатая галава. Ён чуў толькі песню. Знаёмы, да болю мілы і любы дзявочы голас, здаецца, плыў недзе з высокай і невыраізнай гары, плыў сюды, у нізіну, да бясконца шырокага возера, пераліваўся дробнымі хвалямі па яго люстранай гладзі, аддаючыся рэхам у сініх густых лясах. Нейчая галава павярнулася зноў, і Косця зноў убачыў спявачку. На ёй была цёмна-сіняя сукенка, што гэтак прыставала да тонкага дзявочага стану; чорныя туфлі на высокім абцасіку рабілі яе рослай і яшчэ больш стройнай. Косця ніколі не бачыў Валю ў гэтай сукенцы, не ведаў, што яна гэтак хораша ўмее спяваць, і не ўяўляў, што яна так густа чырванее, і ад гэтага робіцца яшчэ прыгажэйшай.
— А дзяўчына яна нічога сабе...
— Грышку можна пазайздросціць... Слухай, як хораша спявае...
Загаварылі ў Косці за спіною, і ён здагадаўся, што гутарка ішла пра Валю.
Косця не ведае, адкуль у яго набралася столькі сіл. Ён падаўся назад і плячыма націснуў на некага так моцна, што той, не ўстояўшы на нагах, адваліўся да сцяны. А Косця, не памятаючы сябе, выскачыў з клуба і невядома куды пабег бы, каб не напаткаў у вестыбюлі Юзіка Сапегу.
— Косця, што з табою? Ды кінь ты, мы цэлым курсам сходзім заўтра да дырэктара. Быць не можа, каб цябе не аднавілі. Ідзем, пагаворым... Супакойся... — Юзік мо заўважыў, што Косця быў як сам не свой, што з ім нешта рабілася.
У аўдыторыі, куды яны зайшлі, было цёпла і сцішна. На дварэ ж расхадзілася завіруха. Сыпала сухім снегам у вокны і жаласна выла ў тэлеграфных правадах. Раз-пораз звінела неакітаваная шыба і, не перасціхаючы, недзе ў рамах акна, грала адклееная паперка. Ці ад гэтых дзівосных і непрывычных гукаў, ці ад таго, што адбылося за ўвесь дзень, у Косці шэрхла спіна, яго праймаў холад.
Сапега, каб развесяліць Косцю, стаў за кафедру, надзеў на нос аправу ад акуляраў і пачаў чытаць свой канспект, падрабляючыся пад выкладчыка нямецкай мовы. Чытаў ён, сапраўды, як той выкладчык, голасна і заікаючыся.
На голас Сапегі і прыйшла Валя.
— Косцік, чаму ты тут? — яна падбіла вышэй свае густыя чорныя валасы і папрыгажэла.
«Нібы я табе патрэбен?... Ды я нікому не патрэбен...» — Косцю ахапіў нейкі жаль да сябе, хацелася заплакаць, але стрымлівала злосць:
— Што? — ён выклікнуў гэтак моцна, што аж здрыгануўся сам і тут жа зразумеў, што з языка зляцела нешта зусім не тое, але адчуў, што ўсё адно не дасць сабе рады: — Што табе да таго?..
— Косця. Дурненькі...— Валя зачырванелася і неяк спалохана адхіснулася назад.
Дзяўчаты, што стаялі дзесьці на калідоры, не паказваючыся і чакаючы Валю, зайшліся ад смеху.
— Ідзём на вечар... I ты, Юзік... — поўныя шчокі яе то чырванелі, то бялелі. I раптам яе падбародак задрыжэў, вусны скрывіліся. Яна адвярнулася, закрыла твар рукамі, выбегла з аўдыторыі.
...Тым днём, нічога нікому не кажучы, Косця вярнуўся дадому і, не ўтойваючы, сказаў, што выключаны з інстытута. Маці загаласіла на ўсю хату. Але гэты мацярынскі плач было лягчэй зносіць, чым зацятую маўклівасць бацькі. Косця адчуваў, што ні перад кім на свеце гэтак не вінаваты і ні перад кім гэтак не мае ганьбы, як перад бацькам.